Bumın Kağan, Demir Kapı, Dokuz Oğuz, Gök Türk, Göktürk Türkçesi, Göktürk yazıtları, İlbilge Hatun, İlteriş Kağan, İstemi Kağan, Kut nedir, Kül Tigin yazıtı, Kül Tigin, Ok Ok, Otuz Tatar, Ötüken, Türgiş, Türk Bilge Kağan, Yollıg Tigin
[UYGULAMAG YAZISI] KÜL TİGİN YAZITIKÖKTÜRK YAZITLARI’DAN # KÜL TİGİN YAZITI’DAN ALINTILAR
“Kök Türk Türkçesi Biçimi”deki “[abcde]” biçimli eklemegler, şu anlamda ér:
“Kül Tigin Yazıtı”dakı bu bölüm, okuyulamamış; kib iklim şartları ilen taşıŋ bu bölüm, tahrip olmuş. Aynı cümle (veya anlatım), “Türk Bilge Kagan Yazıtı”da da var. Ol boşluk, oradan tamamlayılmış.
“Türkçe-21 Biçimi”deki “(ghkm)” biçimli eklemeglerin, biz koydu méz; okuyuculara kolaylık olsun tiyin. Metindeki “/” işareti, “veya” anlamıya kelir.
“(...)”; burada vermedi méz bölümlerin belirtir.
| Kök Türk Türkçesi Biçimi: | Türkçe-21 Biçimi: |
|
|
|
| Täŋritäg Täŋri’dä bolmış Türk Bilgä Kagan, bu ödkä olurtum. |
Teŋriteg Teŋri’de olmuş Türk Bilge Kagan
(män),
bu zamana
(kagan)
oturdu män. Teŋriteg Teŋri(yiŋ irade neticesi)’de (var) olmuş Türk Bilge Kagan (män), bu zamana (kagan) oturdu män. # Türk Bilge Kagan Yazıtı, II D 1: “Täŋritäg Täŋri yaratmış Türk Bilgä Kagan sabım: ...” |
| Sabımın tükäti äşidgil. | Beniŋ sözün tüketi(nceye dek) işit(en ol). |
| Ulayu iniyigünüm, oglanım biriki uguşum bodunum, biriyä şadapıt bäglär, yırıya tarkat buyruk bäglär, Otuz [Tatar], Tokuz Oguz bägläri bodunı, bu sabımın ädgüti äşid, katıgdı tiŋlä! | Ulayu beniŋ kardeşler, beniŋ ogul, beniŋ tüm soy, beniŋ millet; buraya (/güneye) önder begler, oraya (/kuzeye) rütbeli (/yöneten) komutan begler, Otuz [Tatar], Tokuz Oguz begleri, milleti; beniŋ bu sözün iyice işit, katıca (/saglam) tinle! |
| (...) | (...) |
| Ol yirgärü barsar, Türk bodun öltäçi sän. | Ol yere togru varsa (sän; ey) Türk millet, ölcek sän. |
| Ötükän yir olurup arkış tirkiş ısar, näŋ buŋug yok. | Ötüken yer(ide) oturup kervan, elçi yollasa (sän), neŋ sıkıntı yok. |
| Ötükän yış olursar bäŋgü il tuta olurtaçı sän. |
Ötüken bölge(side)
otursa
(sän)
kalıcı il tuta(rak)
oturcak sän. # “Ötüken’e sahib çık; orayın başkalara kaptırma!” # “Ötüken’in merkez/başkent olarak tut!” |
| (...) | (...) |
| Täŋri yarlıkadukun üçün, özüm kutum bar üçün, kagan olurtum. | Teŋri yarlıkadı (bagışladı, nasib etti) tiyin, beniŋ öz, beniŋ kut (yetenek, liyakat) var tiyin, kagan oturdu män. |
| Kagan olurup yok çıgany bodunug kop kubratdım. | Kagan olup yok yoksul milletin hep toparladı (/yükseltti) män. |
| Çıgany bodunug bay kıldım. | Yoksul milletin zengin kıldı män. |
| Az bodunug üküş kıldım. | Az milletin çok (/birleşmiş) kıldı män. |
| Azu bu sabımda igid bar gu! | Azu(ca) (/acaba /yoksa) bu sözümde yanlış (/kusur) var mı? |
| Türk Bäglär, bodun bunı äşidiŋ! | Türk Begler, millet; buyun işitiŋ! |
| Türk [bodunug tir]ip il tutsukuŋın bunda urtum; yaŋılıp üläsikiŋin ymä bunda urtum. | Türk [milleti! Seniŋ birleş]ip (/yaşar kalıp) il tutmagın munda vurdu (/vurguladı) män. Seniŋ yanılıp bölünmegin (/tagılmagın) ymä munda vurdu män. |
| Näŋ nän sabım ärsär, bäŋgü taşka urtum. | (Size söyleyilcek) herhängi ne sözüm (var) ése, kalıcı taşa vurdu (/kazıdı/kazıttı) män. |
| Aŋar körü biliŋ. | Öyle (/aynen) körü(p) biliŋ. |
| Türk amtı bodun bäglär! |
Türk, şimdi millet begler! “/Türk, şimdi millet (ér). Begler! (/Yöneticiler!)” “/Türk şimdiki (/beniŋ karşıdakı /beniŋ muhatab) millet! Begler! (İyi tinleyiŋ!)” |
| Bo ödkä körügmä bäglär gü yaŋıldaçı siz! |
Mun zamana iş kören
(/buyurgan)
begler mi yanılcak séz!
(“bäglär gü? = begler mi?” ése) (İleriki zamanlarda) bu zamana önder begler kibi yanılcak séz (ärinç! Beniŋ ögütlerin iyi anlayıŋ ymä yanılmayıŋ!) (“bäglärgü = begler-kibi” ése) |
| Üzä Kök Täŋri, asra yagız yir kılındukta, ikin ara kişi oglı kılınmış. | Üste Kök Täŋri (var édi). Alta yagız yer kılıldı kän ikin (/ikisiyiŋ) ara, kişi ogulu (/insan türü) kılılmış. |
| Kişi oglında üzä äçüm apam Bumın Kagan, İstämi Kagan olurmış. | Kişi oguluda, üste (/yönetime) ata amcam (ile) ata babam (yani) Bumın Kagan (ile) İstemi Kagan; (yönetici) oturmuş. |
| Olurupan, Türk bodunuŋ ilin törüsin tuta birmiş, iti birmiş. | Oturup sonra, Türk milletiŋ ilin kelenekin tutuvermiş (/sahiblenmiş), (ileriye) itivermiş (/ileri kötürüvermiş, yürütüvermiş, keçerli kılmış). |
| Tört buluŋ kop yagı ärmiş. | Tört yön hep düşman émiş. |
| Sü süläpän, tört buluŋdakı bodunug kop almış, kop baz kılmış. | Asker yollayıp tört yöndeki milletin hep (egemenlike) almış, hep baglı kılmış. |
| Başlıgıg yükündürmiş. | Başlıyın boyun egdirmiş. |
| Tizligig sökürmiş. | Tizliyin çöktürmüş. |
| İlgärü Kadırkan Yış’ka tägi, kirü Tämir Kapıg’ka tägi kondurmış. | İleri Kadırkan Orman’a dek, keri Temir Kapı’ya dek kondurmuş (/vardırmış/yerleştirmiş). |
| İkin ara idi oksuz Kök Türk inçä olurur ärmiş. | İkin (/ikisiyiŋ) ara(da), kesinleyi (/kesinlikle) kabilesiz (/kabilelere bölünmegsiz, tek millet) Kök Türk, böyle oturur émiş. |
| Bilgä kagan ärmiş, alp kagan ärmiş. | Bilge kagan émiş, alp kagan émiş. |
| Buyrukı ymä bilgä ärmiş ärinç, alp ärmiş ärinç. | Äniŋ buyruk (/äniŋ emirlerin uygulayanlar, memurlar, komutanlar) ymä bilge émiş ärinç, alp émiş ärinç. |
| Bägläri ymä bodunı ymä tüz ärmiş. | Äniŋ begler ymä äniŋ millet ymä tüzgün émiş. |
| Anı üçün ilig inçä tutmış ärinç. | Munca tiyin ilin (/älin /devletin) böyle tutmuş ärinç. |
| İlig tutup törüg itmiş. | İlin tutup kelenekin (ileriye) itmiş (/yürütmüş). |
| Özünçä kärgäk bulmış. | (Sonra) kendiyiŋ özce zorunluluk bulmuş (/kaçınılmaza tüşmüş, ölmüş). |
| Yogçı sıgıtçı öŋrä, kün tugsukda, Bökli Çölüg il, Tabgaç, Töpüt, Apar, Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı, bunça bodun kälipän, sıgtamış, yoglamış. | Yogcu (yasçı, cenaze töreni katılımcısı), agıtçı; toguda, kün togusuda; Bökli Çölüg İl, Tabgaç, Tibet, Apar, Purum, Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtan, Tatabı; bunca millet kelerek agıt tutmuş, yoglamış (yas tutmuş, cenaze töreni kerekleriyin yeriye ketirmiş). |
| Andag külüg kagan ärmiş. | Ändäg (/öyle) ünlü (/tanınmış/saygın) kagan émiş. |
| (...) | (...) |
|
Üzä Türk Täŋrisi Türk ıduk yiri subı inçä itmiş. “Türk bodun yok bolmazun” tiyin, “bodun bolçun” tiyin. |
Üste
(Türkler ınanır)
Türk Teŋrisi; Türk(ler yaşar)
seçkin yerin, suyun böyle
(/bu körülen biçimde)
etmiş
(/yapmış, tüzenlemiş). “Türk millet yok olmasın” tiyin, “millet olsun” tiyin. |
| Kaŋım İltiriş Kagan’ıg ögüm İlbilgä Katun’ug Täŋri töpüsindä tutup, yügärü kötürmiş ärinç. |
(Ölüm zamanı kelince)
beniŋ baba İlteriş Kagan’ın, beniŋ ana İlbilge Katun’un; Teŋri,
kendiyiŋ tepede tutup
(/şefkat-merhamet közdererek), yukarı kötürmüş ärinç. (Veya “beniŋ babayıŋ ymä beniŋ anayıŋ ymä tepelerden, Teŋri tutup kötürmüş ärinç” yani “olarıŋ ayaklardan tutup baş aşagı zelil biçimde tügül ärinç”) # Araştır; “tepesi aşağı gitmek”, “baş aşağı gitmek”, “baş üstünde tutmak”. |
| (...) | (...) |
| Ol törüdä üzä içim kagan olurtı. | Ol kelenekte üste beniŋ äçi (amca), kagan oturdu. |
| İçim kagan olurupan, Türk bodunug yiçä itdi, igiti. | Beniŋ äçi, kagan oturupan (/oturup sonra) Türk milletin; yüce etti, togrulttu. |
| Çıganyıg [bay kıldı, azıg üküş kıldı]. | Yoksulun [zengin kıldı, azın çok kıldı]. |
| İçim kagan olurtukda, özüm Tarduş bodun üzä Şad ärtim. |
Beniŋ äçi, kagan oturdu kän beniŋ öz, Tarduş
|
| İçim kagan birlä ilgärü Yaşıl Ögüz Şanduŋ Yazıka tägi sülädimiz. | Beniŋ äçi Kagan ile (birlikte) ileri Yeşil Irmak Şanduŋ Ova’ya (/Yayla’ya) dek askerî sefer etti méz. |
| Kurıgaru Tämir Kapıg’ka tägi sülädimiz. | Keriye Temir Kapı’ya dek askerî sefer etti méz. |
| Kögmän aşa Kırkız yiriŋä tägi sülädimiz. | Kögmen(iŋ) öte(ye), Kırgız yeriye dek sefer etti méz. |
| (...) | (...) |
| Türgiş Kagan Türkümüz [bodunumuz ärti.] | Türgiş Kagan, Biziŋ Türk [biziŋ millet(ten) édi.] |
| [Bilmädükin] üçün, biziŋä yaŋlukın üçün, kaganı ölti, buyrukı bägläri ymä ölti. | [Bilmedi] tiyin, bize yan töndü tiyin, äniŋ kagan öldü, äniŋ buyruk, äniŋ begler ymä öldü. |
| On Ok bodun ämgäk körti. | On Ok millet, sıkıntı kördü. |
| (...) | (...) |
| Türk, Oguz bägläri, bodun, äşidiŋ! | Türk, Oguz begleri, millet; işitiŋ! |
| Üzä Täŋri basmasar, asra yir tälinmäsär, Türk bodun, iliŋin törüŋin kim artatı? | Üste Teŋri basmasa, alta yer telinmese (/çökmese), Türk millet; seniŋ ilin, seniŋ kelenekin kim yıktı? |
| (...) | (...) |
| Türk bodunug, atı küsi yok bolmazun tiyin, kaŋım Kagan’ıg, ögüm Katun’ug kötürmiş Täŋri, il birigmä Täŋri, “Türk bodun atı küsi yok bolmazun” [tiyin, özümin ol Täŋri] kagan olurtdı ärinç. |
Türk milletin –äniŋ ad äniŋ san yok olmasın tiyin–, beniŋ baba
Kagan’ın, beniŋ ana Katun’un
(ileri)
kötürmüş Teŋri, il
(/devlet/ülke)
veren Teŋri; “Türk millet adı sanı yok olmasın” [tiyin, beniŋ özün ol
Teŋri] kagan oturttu
(/oldurttu/kıldı)
ärinç. /Türk millet adı sanı yok olmasın tiyin; Türk milletin, beniŋ baba Kagan’ın, beniŋ ana Katun’un; il veren Teŋri, (ileri) kötürmüş (ärinç). “Türk millet adı sanı yok olmasın” [tiyin, beniŋ özün, ol Teŋri] kagan oturttu (/kıldı) ärinç. # “Türk millet adı sanı”; isim tamlamagı ér. # Türk Bilge Kagan, burada, olayların-olguların yorumlayır. Teŋri’den kelmiş bir vahiyden söz etmeyir. (Bu yüzden, “... ärinç” timiş.) |
|
Näŋ yılsıg bodunka olurmadım. İçrä aşsız, taşra tonsuz, yabız yablak bodunda üzä olurtum. |
Neŋ rahat millete
(kagan)
oturmadı män. İçre aşsız, tışra tonsuz, yılgın, perişan millette üste (kagan) oturdu män. |
| İnim Kül Tigin birlä sözläşdimiz. | İnim Kül Tigin ile sözleşti (/anlaştı) méz. |
| “Kaŋımız içimiz kaz[ganmış, bodun atı küsi yok bolmazun”] tiyin, Türk bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmadım. |
“Biziŋ baba, biziŋ amca kaz[anmış millet adı sanı yok olmasın”] tiyin,
Türk millet için, tün uyumadı män, kündüz oturmadı män. # “kazganmış”: ortaya çıkarmış, ortaya koymuş, bir araya ketirip örgütlemiş. |
| İnim Kül Tigin birlä, iki şad birlä, ölü yitü kazgandım. | İnim Kül Tigin birge, iki Şad birge, öle yite çalıştı män. |
| (...) | (...) |
| Kisrä, Täŋri yarlıkazu kutum bar üçün, ülügüm bar üçün, öltäçi bodunug tirgürü igitim. |
Sonra, Teŋri bagışlamagı beniŋ kut
(/liyakat)
var tiyin, beniŋ kısmet var tiyin; ölcek milletin tirilgin etti män.
(“Kut veren de başarı veren de Teŋri ér”) |
| Yalıŋ bodunug tonlug, çıgany bodunug bay kıldım. | Çıplak milletin kiyimli, yoksul milletin zengin kıldı män. |
| Az bodunug üküş kıldım. | Az milletin çok (/birleşmiş) kıldı män. |
| (...) | (...) |
| Tokuz Oguz bodun käntü bodunum ärti. | Tokuz Oguz millet, beniŋ özüŋ millet édi. |
| Täŋri yir bulgakın üçün yagı boldı. | Teŋri yer buldurdu (/yer-yurt verdi) tiyin (şımardı ve bize) düşman oldu. |
| (...) | (...) |
| Oguz yagı ordug basdı. | Oguz düşman (/bize düşmanlaşmış Oguz), kent bastı. |
| Kül Tigin ögsüz akın binip tokuz ärän sançdı, ordug birmädi. |
Kül Tigin; teli kır ata binip
(olardan)
tokuz eren
(/yetişkin erkek)
kırdı, kentin vermedi. # “tokuz”, burada “çok sayıda” anlamda ér kük. # “teli kır at: ürkmez/korkmaz/cesur kır at”. |
| Ögüm katun ulayu öglärim äkälärim käliŋünüm konçuylarım bunça ymä tirigi küŋ boldaçı ärti. | Beniŋ ana Katun ulayu beniŋ teyzeler, beniŋ halalar, beniŋ kelinler, beniŋ kızlar, bunca ymä olarıŋ toplam (/olarıŋ hepsi) köle kadın olcak édi. |
| Ölügi yurtda yolta yatu kaldaçı ärtigiz. |
Äniŋ
(/siziŋ)
ölü
(/ceset), evde
(/çadırda)
yolda yata kalcak édi séz. (Evlerde/yollarda yatıp kalan cesetler olcak édi séz) |
| Kül Tigin yok ärsär, kop öltäçi ärtigiz. | Kül Tigin yok ése (/yok olsa édi, burada olmasa édi), hep ölcek édi séz. |
| İnim Kül Tigin kärgäk buldı. | (Sonra) beniŋ ini (/benden küçük beniŋ erkek kardaş) Kül Tigin, kaçınılmaz (/ölüm) buldu. |
| Körür közüm körmäz täg, bilir biligim bilmäz täg boldı. | (Bu yüzden) beniŋ körür köz, körmez teg (oldu); beniŋ bilir bilig, bilmez teg oldu. |
| Özüm sakındım. Öd Täŋri yasar; kişi oglı kop ölügli törümiş, inçä sakındım. | Beniŋ öz, sakındı (/tüşündü /çekindi) män. (Şuyun) Zaman (/ezelî-ebedî) Teŋri belirler; kişi ogulu hep ölümlü kelmiş, (beniŋ millete kötü örnek olmagdan) munca sakındı män. (Beniŋ içteki yıkımın, beniŋ tışta belli etmedi män.) |
| (...) | (...) |
| İnim Kül Tigin işig küçig birtük üçün Türk Bilgä Kagan; inim Kül Tigin’ig közädü olurtum. |
Beniŋ ini Kül Tigin, kendiyiŋ işin kendiyiŋ küçün
(millet için)
verdi tiyin
(ben)
Türk Bilge Kagan; inim Kül Tigin’in közeden
(/kayıran /özel sayan)
oldu män
(ben için özel ve tegerli édi). |
| Inançu Apa Yargan Tarkan atıg birtim. |
(Änä)
Inançu Apa Yargan Tarkan adıyın verdi män. “Inançu Apa Yargan Tarkan” sanı ile anımsayılsın ve anılsın (tiyin). |
| Bitidim Yollıg Tigin. | Bitidi (/yazdı) män Yollıg Tigin. |
|
|
|
|
Yazar : TÜRK BİLGE KAGAN Yazıcı : YOLLIG TİGİN |
Yazar : TÜRK BİLGE KAGAN Yazıcı : YOLLIG TİGİN Türkçe-21 Biçimi: Türkçe-21 Sitesi |
I B 1 – I B 2 : inm kül tigng közdü olrt––-ınnçu pa yrgn trkn atg ..rt.m––-
Bu konuda bak: ESKİ TÜRK YAZITLARI, HÜSEYİN NAMIK ORKUN, TDK Yayınları, Sayfa 54
“ınan—ç+u”: inançlı, samimi, içtenlikli, könülden baglı; küvenilir; yürekli, cesur.
“apa”: (1) ata, cet. (2) manevi ata, saygın kişi, toplum büyükü.
“yar—(g)an”: şiddetli yaran, şiddetli yarıcı, (düşman orduyun) yarıp yırtan; mazlumun zulümden kurtaran.
“tar+ka+n” veya “tar+(ı)k—a+n → tar+k—a+n”: (düşman orduların) sıkıp un ufak eten, (düşman orduların) mahveten; (düşman orduların) uzaklaştıran; zorlu, küçlü; savaşganlar başı.
ınal büyük bir memur ünvanı, şahıs ismi
ınan— inanmak
ınanç, ınaçu yüksek bir rütbe, şahıs ismi
ınak melce
apa şahıs adı, eslâf, abla
yar—, yart— yarmak, yırtmak
yargan özel ad (?)
yarp sağlamlık
yartım kısım, parça, bölük
tar dar, sal
tarkan, tarhan (çokluk: tarkat) yüksek asalet derecesi
tarın— darılmak
tarık— uzaklaşmak, mahvetmek
tarka zor
tarkar— uzaklaştırmak, bitirmek, dağıtmak
ata ata
(ä)çü (erkek?) eslâf
içi, äçi ağabey, amca
ini, iniyi küçük erkek kardeş
ESKİ TÜRKÇE’NİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları, Sözlük bölümü
“ini”: sonra togmuş erkek kardeş, küçük erkek kardeş.
“içi”: önce togmuş erkek kardeş, büyük erkek kardeş, abi, agabey.
“äçi”: babayıŋ erkek kardeş, amca, emmi. [kimi anlatımlarda “amca”ya da “içi” tiyilmiş].
“äçü”: büyük baba(lar)ıŋ erkek kardeş(ler), büyük amca(lar).
“ata”: büyük baba(lar), mec. büyük baba kibi saygı tuyulan kişi.
“Türk Bilge Kagan bu zamana oturdu män”:
“Ben Türk Bilge Kagan, bu zamana kaganlık yeriye oturdu män.”
“toguda, kün togusuda”: “toguda, uzak toguda”.
“Ol yere togru varsa (sän), Türk millet ölcek sän! Ötüken yer(ide) turup kervan, elçi yollasa (sän), neŋ sıkıntı yok. Ötüken bölge(side) tursa (sän) kalıcı il tuta(rak) oturcak sän.”:
“Ol sinsi düşman Tabgaçlar’a yaklaşır sän ése, (fitne-fesat çıkırıp) senin yok etçek lär. Ötüken’de oturup ekonomik, politik ilişkilerin kervanlar ilen, elçiler ilen yürütür sän ése, sıkıntı olmaz (Tabgaçlar ile karışık yaşama!). Ötüken, merkez olur ése; seniŋ devlet, kalıcı olcak.”
• Ol kelimeyiŋ yapı “Türk-(ü)müz” ése, anlam monca olur: ”Biziŋ Türk”; “bize baglı/yandaş Türk”, “Türk’ten bize ait/baglı/yandaş olan”, “Türk boylarıdan bize yandaş olan”. “Türgiş Kagan Türk+(ü)müz ärti”: “Türgiş Kagan, bize baglı/yandaş ol Türk (boyuyuŋ baş) édi” timek ér. “Türgiş Kagan (birlä äniŋ bodun) biziŋ Türk ärti” anlamda ér. Mun, cümleyiŋ devamdan anlayılyır; “biziŋä yaŋlukın üçün, kaganı ölti”.
• “Türk+ü+müz” ése yani “+ü”, isimden isim yapan ek ése; “Türk+ü”, mon anlama kelebilir; “Türk kibi, Türkler’e yakın, Türk dostu”.
“Özüm sakındı män”: “Tüşünüp sabretti män; kahroldu män kän tayandı män”.
“kişi ogulu hep ölümlü kelmiş, munca sakındı män”: “kişi ogulu hep ölümlü kelmiş tiye tüşünerek avundu män, beniŋ öze böyle engel oldu män; isyan-aşırılık yapmadı män”.
“Täŋri yir bulgakın üçün yagı boldı”: “Tanrı yer buldurdu (yer-yurt ihsan etti) tiyin (bize) düşman oldu” olarak uyarladı méz. Kimi yazarlar “Kök, yer karıştı tiyin düşman oldu” biçimde uyarlamış. “Bul[mak”dan türemiş ése “bul-gak”: “bulan, buluveren” anlamıya daha yakın ér. Mun cümle ilen Türk Bilge Kagan, yok yere baş kalkıranlara sitem de belirtyir; “Size iyilikten başka bir şey yapmadı méz. Tanrı yer verdi, küç verdi tiyin siziŋ böbürlenmegden başka, ne neden olabilir édi?” tir kibi.
“Oguz düşman, kent bastı”: “Ol an için bize baş kalkıran Oguz Boyu’yuŋ ordu; biziŋ başkentin bastı”; Orayıŋ başkent émeg, kendiyiŋ tüm aile ile birlikte Bilge Kagan’ıŋ orada olmagdan anlayılyır. Kast etilen mun “kent”; “Ötüken” kük. “Oguz yagı ordug basdı”dakı “ordug”, bize köre “kent” anlamda ér; ama kimi yazarlar “karargâh” olarak anlamış.
Sonralarda “Oguz”lar ile “Kök Türk”leriŋ ara, (bir süre) tüzelmiş édi. Yazıt’tan da anlayılyır mun. [Köktürkler, isyanın bastırmış lär. Fakat Oguzlar’a katliam yapmamış lär. Oguzlar’ın köle de yapmamış lär.]
“Kül Tigin; teli kır ata binip ‘tokuz’ er kırdı, kent vermedi”: “Yigit Kül Tigin; közüpek kır ata binip ‘tokuz’ er kırdı, kentin korudu, ele keçirtmedi”; Kül Tigin’iŋ yigitliklere menzekler verilerek Kül Tigin övülyür.
“Beniŋ ini Kül Tigin işin küçün verdi tiyin”; “Beniŋ ini Kül Tigin, çabayın küçün millet için verdi tiyin”.
“ata baba”; “büyük büyük ... baba”,
“ata amca”; “büyük büyük ... baba’yıŋ erkek kardaş” anlamlarda kullanıldı.
Yazıtlar’dakı “kut” kelimesi; (Täŋri tarafıdan bagışlayılmış) yetenek, liyakat” kibi anlamlara kelyir ärinç. Çünkü Yazıtlar’da şöyle anlatımlar yok; “Täŋri rüyamda, bene «sen kagan ol tidi»” veya “falan diyn adamı, Täŋri ile konuşmuş; Täŋri benin (veya Bumın’ın) kagan seçmiş” kibi (anlatımlar yok).
# Mun turum, “kut” kelimesiyin, monca anlamaga engel émez ärinç; “(Täŋri tarafıdan bagışlayılmış olan) yetenek, liyakat”. Kib, neŋ kişi, Matematik konusuda yetenekli ése; “Tanrı, mun kişiye, Matematik konusuda yetenek vermiş” tiyilebilir. Fakat “mun kişi, Tanrı ile karşılıklı konuşmuş” sonuçu çıkarılamaz. Veya “mun kişi, aracı bir kişiyiŋ aracılık ilen Tanrı ile konuşmuş” sonuçu çıkarılamaz.
“Bumın”; yazıtlarda “Bumn” olarak yazılmış. “Bumn”a en yakın biçim de “Bumın” olur. Büyük sesli uyumu kuralı kereki, “i” ilen yazılamaz. Mun belirsizlik nedeni ile bazı kaynaklarda “Bumun, Buman” olarak da keçer.
Yazıtlarda, (sınırlı taş üzeride) yer kazanmak için kük, çok kelime, kısaltılarak yazılmış. Yani bazı ünlü harfler, yazılmamış, kib:
| üzä | äçüm | apam | Bumın | Kagan | İstämi | Kagan |
| üzä | çüm | pam | Bumn | Kgn | İstmi | Kgn |
Pratiklik veya yer kazanmak için kısaltmaglar yapılmış kük. Ama gerçekte, Kök Türk yazısıda da en togru yazılış monca olmalı édi; ünlü-ünsüz tüm haflerin yazmak. Kib “kgn”yin “kagan” okumag konusuda sıkıntı olmaz belki. Ama şimdi, biri de çıkıp “kgn”yin “kagana” tiye okumaga kalkabilir. Kib, şimdiki kimi yazarlar, Yazıtlar’dakı “Türk” kelimesiyin “Türük” olarak okumaga kalkmış édi. Mundun, ünlü-ünsüz tüm haflerin yazmak, daha togru olur édi ärinç.
Gerçi, Kök Türk alfabesi kullanılan ortamda, çok kullanılan bazı kelimelerin kısaltarak yazmak, sorun çıkarmaz édi. Kib, şimdi “Dr, Prof, Çvş” kibi kısaltmaglar da soruna yol açmaz. Kib, şimdi neŋ kişi, “Prof”un “Perofe” tiye okumaz.
“Täŋri täg Täŋri”: “Tanrı kibi Tanrı”: Mun benzetmeg, Tanrı’ya övgü olarak koyulmuş. Tanrı, başka neŋ şeye benzetilerek yüceltilmez tiyin, yine kendiyiŋ (Tanrı’yıŋ) öze benzetilmiş ärinç.
[Veya acaba “Täŋritäg”, “ilah” mı timek? Yanya “Täŋritäg Täŋri”, “İlah Tanrı” mı timek? Yani “Yaratan”; “bilinçsiz evren tügül, bilinçli-ilah Tanrı” anlamıya mı kelyir? (“Täŋridäg Täŋri” mi yazılmalı édi?)]
“Täŋri täg Täŋri’dä bolmış Türk Bilgä Kagan”; “Tanrı kibi Tanrı’da olmuş Türk Bilge Kagan”: “Tanrı kibi olan Tanrı’yıŋ küç ilen var olmuş Türk Bilge Kagan”; Tanrı’yın yüceltmek için söyleyilmiş. Mun söz ilen Türk Bilge Kagan; Tanrı’ya saygı ve minnettarlık belirtyir. Mun söz ilen Bilge Kagan, Tanrı’ya benzetilyir tügül.
Kendiyiŋ soyun açıkça; “äçüm apam Bumın Kagan, İstämi Kagan”, “Babam İlteriş Kagan” tiye belirten akıl başta biri ér än. Munca biri, “Tanrısal veya kökten inmiş varlık män” tise, tuhaf olmaz édi mi? Yazıtlar’da “Bumın Kagan ile İstemi Kagan, kökten (kögden/gökten) indi” tiye anlatım da yok.
“Täŋritäg Täŋri yaratmış Türk Bilgä Kagan sabım: ...” [Türk Bilge Kagan Yazıtı, togu taraf, II D 1 (II, 9)]
[Bu konuda bak: Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, s.58]
Türkçe-21 biçimi:
“(Beniŋ özün) Teŋriteg Teŋri yaratmış Türk Bilge Kagan (män.) Beniŋ sav(lar) (monlar ér): ...”
“Öd Täŋri”: “Zaman Tanrı”: “Zamana sahib Tanrı, zamanın yöneten Tanrı” timek ér ärinç. “öd=zaman”; mun kelime toplulukuda, “Tanrı’yıŋ sıfat” olarak kullanılmış. “Öd Täŋri yasar”: “Zaman Tanrı yasa—r”, “Zaman Tanrı [ezelî-ebedî Täŋri] munca belirler, belirlemiş, hüküm verir, hüküm vermiş (yasa—mış)”.
[yasa— “tayin etmek, karar vermek”; yaşa— “yaşamak”; yaşagu “hayat”. bk. ESKİ TÜRKÇE’NİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları, Sözlük bölümü]
“Öd Täŋri” sözü ilen, “Täŋri”den ayrı ilah kast etilmiş olamaz, kibi körünyür: Çok ilahlı diynlerde, her bir ilahıŋ ayrı ad olur. Kib, Eski Yunan’da, ilahlardan biriyiŋ ad “Zeus” édi. Fakat “Sarı Zeus, Kırmızı Zeus, ...” kibi, “Zeus”dan farklı ilah için kullanılan isime rastlayılmaz. Tüşünülen öteki ilahlarıŋ adlarda da “Zeus” adı keçmez. [“Zeus kibi küçlü” anlamda kullanımlar veya nadir “hata”lar, burada konumuz tügül.]
Yanya “Üzä Türk Täŋrisi Türk ıduk yiri subı inçä itmiş”: “Üste Türk Tanrısı; Türk seçkin yerin, suyun, öyle tüzenlemiş”; Yazıtlar’dakı “Türk Täŋrisi” tiyişi “tekil” ér. Bir’den çok ilah tüşünülyür édi ése; “Türk Täŋriläri” tiyilmek kerekir édi.
Yanya “yerin, suyun tüzenlemiş” olan da “Türk Täŋrisi” olarak ifade etilmiş. Mun turumda, ayrı bir “yer ilahı” da söz konusu tügül édi ärinç.
“Üzä Kök Täŋri, asra yagız yir kılındukta” sözüde, “kök” kelimesi, mon anlamda kullanılmış ärinç;
“ulu, yüce, yüksek, büyük”. [Arabca “aliyyun kebîran”]. Kib, bir insana “çelik adam” tiyilse, ne anlayılır?
# Kök Türkler’den sonrakı tönemlerdeki “Manizm, Budizm, Şamanizm, ...” metinlerideki anlatımlar; burada konumuz tügül.
“Ol törüdä üzä içim kagan olurtı” cümlesiden, mon anlayılyır; Köktürkler’de, kaganlık konumuya, belli kurallar ilen keçilir édi. Köktürkler’den sonrakı tönemlerde, mun kurallar, unutulmuş veya terk etilmiş; mun da tarihsel olaylardan anlayılyır.
“Täŋri täg Täŋridä bolmış Türk Bilgä Kagan bo ödkä olurtum”, cümlesiyiŋ bazı uyarlamaglar:
“Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum”
Prof Dr MUHARREM ERGİN – ORHUN ABİDELERİ
“Tanrı gibi, Tanrıda olmuş Türk Bilge Kağan, bu zamanda oturdum”
ALİ ÖZTÜRK – ÖTÜKEN TÜRK KİTABELERİ
“Göğe benzer gökte (mevcut) olmuş Türk Bilge hakan bu zamanda [iktidar mevkiine] oturdum”
HÜSEYİN NAMIK ORKUN – ESKİ TÜRK YAZITLARI
“Öd Täŋri yasar kişi oglı kop ölügli törümiş” cümlesiyiŋ bazı uyarlamaglar:
“Zamanı Tanrı yaşar. İnsan oğlu hep ölmek için türemiş”
Prof Dr MUHARREM ERGİN – ORHUN ABİDELERİ
“Zamanı Tanrı yaşar. İnsan oğlu hep ölmek için töremiş”
ALİ ÖZTÜRK – ÖTÜKEN TÜRK KİTABELERİ
“Zamanı Tanrı takdir eder; kişi oğlu hep ölmek için türemiş”
HÜSEYİN NAMIK ORKUN – ESKİ TÜRK YAZITLARI
# Biziŋ siteyiŋ uyarlamag, olarıŋ adlar keçen yazarların baglamaz. Yazıtlar’dakı neŋ cümle, tüm metinden ayrı émiş kibi anlayılır ése; yanlış anlamaglar, kaçınılmaz olur.
Türkçe-21 Sitesi
