bağlaç, beraberlik, birlikte birge, birliktelik, herhangi bir bi, ile birle, ilen bilen
TÜRKÇE213 [03] BİRLÄ BİLÄN BİRGE BİBİRLÄ, BİLÄN
276. birlä (bir+i-l- “birleşmek, bir olmak”tan) “ile, ile beraber”. Sizni birlä (TTII AI) “sizinle”. (...); İçim kagan birlä sülädimiz (IE17) “baba kardeşim kağanla birlikte asker sevk ettik”. (...)
Kısaltmalı olarak, yani ilgi ismi olmadan “birlikte” manasına gelir: birlä yana törçimäksiz ıdzun yokadzun (SA39) “birlikte, yeniden meydana gelmeden, (günahları) göndersin ve yok olsun”.
295. bilän (bir+lä- “bir olmak, bir yapmak”tan) “ile”; nadiren birlä. Uçı bilän (TTV A56) “ucu ile”.
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren MEHMET AKALIN, TDK Yayınları, paragraf 276 ve 295.
bilä: “ile, beraber” Ç. III, 2 (III, 118)
HÜSEYİN NAMIK ORKUN, ESKİ TÜRK YAZITLARI, T.D.K. Yayınları, “Sözlük” bölümü s.871
• “içi”: “agabey, abi, yaşça büyük erkek kardeş” timek ér. Ulayı “İçim kagan birlä sülädimiz” cümlesiyiŋ togru uyarlamag, monca olur; “Beniŋ ağabey (turumda olan) kagan ile (birlikte) asker sevk etti méz.”
• Bazen “äçi (babayıŋ kardeş, amca, emmi)”ye de “içi” tiyilmiş. Mun turumda uyarlayı, monca olur; “Beniŋ amca (turumda olan) kagan ile (birlikte) asker sevk etti méz.”
Yukarıdakı bilgilere tayanarak, Türkçe-21, mun kelimelerin monca tanımlar:
BİRLÄ: “ile, ile beraber, birlikte”,
BİLÄN: “...vasıtası ile, ...aracılıkı ile, ...nedeni ile”.
Bu turumda,
“BİRLÄ” ve “İLE”; eş anlamlı sözcükler ér,
“BİLÄN” ve “İLEN”; eş anlamlı sözcükler ér.
“kaşık birlä şeker aldı” : “kaşık ile şeker aldı”: “kaşık ile beraber şeker aldı”: “kaşık ve şeker aldı”
“kaşık bilän şeker aldı” : “kaşık ilen şeker aldı”; “kaşık kullanarak şeker aldı”; “kaşıkın araç/vasıta kılarak şeker aldı” kibi.
# Acaba “bilän”;
- “bi+ → bi+lä— → bi+lä—n” biçimde mi türer, yoksa “bi(r)+ → bi(r)+lä— → bi(r)+lä—n” olarak mı? Yani “bir”den farklı olarak, “bi” kökü de var édi mi?
- Yoksa 700’lü yıllarda, “bel, orta, ara” anlamıdakı “bil” isim türü sözcükten, “bil-än” olarak mı türemiş?
BİRGE
|
Türkiye Türkçesi |
Azerbaycan Türkçesi |
Başkurt Türkçesi |
Kazak Türkçesi |
Kırgız Türkçesi |
Özbek Türkçesi |
Tatar Türkçesi |
Türkmen Türkçesi |
Uygur Türkçesi |
Rusça |
| ortaklaşa |
birgä birlikdä |
birgä birgäläp |
birge ortaklasa birlesip |
birge |
birgä birgälikda |
birgä birgäläp |
bilelikde bileleşip |
birlişip birliktä |
sovmestno soobşça |
· “bir+ge” mi?
· “bir+(i)k—ä” → “bir+k—ä” → “bir+g—ä” → “bir+g—e” mi?
· “bir+kä” → “bir+gä” → “bir+ge” mi?
O halde, “birge” sözcükü, “bir (1)” sayısıdan türer. “Birge”, mon anlamlarda kullanılabilir ärinç:
“Ortaklaşa, ortak olarak, el birliki ile. Birlikte, bir arada, beraber. Birleşip, birleşerek.”
| birge-le— | : | bir araya ketirmek, birleştirmek |
| birge-le—n— | : | bir araya kelmek, birleşmek |
| birge-le—(y)ip | : | bir araya ketirip, birleştirip, birleştirerek |
| birge-le—n—ip | : | bir araya kelip, birleşip, birleşerek |
Ali ile Veli, birge pazara kitti lär.
Ali ile Veli, birge inşaat işiye kirdi lär.
Irmak-1 ile Irmak-2, 100 km ileride birgelenip Akdeniz’e akar.
Şu üç ipin birgeleyip daha saglam kalın bir ip yapalım.
“Birge”; çok cümlede, “ile birlikte, bu ile birlikte, ve” yerleriye de kullanılabilir kibi körünyür:
Ali ile Veli, pazara kitti. [Ali de Veli de pazara kitti.]
Ali birge Veli, pazara kitti. [Ali ile birlikte Veli, pazara kitti.]
Ali, Veli birge keldi.
Ali, pazara kitti. Birge alışveriş yaptı.
Fakat, mon anlatıma bakalım: “Ali birge Veli, pazara kitti. Birge alışveriş yaptı lär.”
İlk cümlede, belirsizlik yok. Fakat “Birge alışveriş yaptı lär.” cümlesi, ne anlamda ér? “Ve alışveriş yaptı lär.” mi, “Birlikte alışveriş yaptı lär.” mi?
Belirsizlik olmasın tiyin, kib monca anlatımlar yapılabilir:
Ali birge Veli, pazara kitti. Ulayı alışveriş yaptı lär.
Ali birge Veli, pazara kitti. Ulayı birge alışveriş yaptı lär.
Ali birge Veli, pazara kitti. Ulayı alışverişin birge yaptı lär.
Ali birge Veli, pazara kitti. Fakat alışverişin ayrı ayrı yaptı lär.
Bİ
Konuşmag tılıda “bi”, “herhängi” anlamda kullanılmış-kullanılyır. Mun “bi”; “bir” sayısıdan “r” tüşümü ilen mi ortaya çıkmış (“türemiş” tügül) acaba?
| “İçeriye bi kadın kirdi.” | : |
İçeriye herhängi kadın kirdi (hatta belki kim än bilmeyir méz). |
| “İçeriye bir kadın kirdi.” | : |
İçeriye bir adet kişi kirdi (iki-üç tügül). |
Bu “bi” ile “bir” arasıdakı ilişki; “yo” ile “yok” arasıdaki ilişkiye benzer kibi ér.
“İçeri bi kadın kirdi.” cümlesi “kadın-lar” için kurulunca “İçeri bazı (/kimi) kadınlar kirdi.” olyur.
· “Bi” yeriye “neŋ” de kullanılabilir: “İçeri neŋ kadın kirdi.” kibi. Yanya “İçeri neŋ kadınlar kirdi.” kibi.
· Türkçe-21 Biçimi’de, konuşmag tılı - yazı tılı ayırımı yok ér. Anlatım tüzgün ése; konuşmag ile yazmag arasıda ayırım yok ér.
Türkçe-21 Sitesi
