çekim zamiri, çekim zamirleri, fiil çekimi zaman zamir, fiil çekimleri zaman zamir, isim çekimi zamir, isim çekimleri zamir, kişi adılı, kişi adılları, sona gelen şahıs zamiri, sona gelen şahıs zamirleri, şahıs zamiri, şahıs zamirleri
TÜRKÇE211 [06] SONA KELEN ŞAHIS ZAMİRLERİSONA KELEN ŞAHIS ZAMİRLERİ
BAŞLAG
Kib, İstanbul Agızı’ya köre, “yap—” fiiliyiŋ çekimler monca ér:
| Olumlu | Olumsuz | Olumlu Soru | Olumsuz Soru |
| yap-acağ-ım | yap-ma-yacağ-ım | yap-acak mı-yım | yap-ma-yacak mı-yım |
| yap-acağ-ız | yap-ma-yacağ-ız | yap-acak mı-yız | yap-ma-yacak mı-yız |
| yap-acak-sın | yap-ma-yacak-sın | yap-acak mı-sın | yap-ma-yacak mı-sın |
| yap-acak-sınız | yap-ma-yacak-sınız | yap-acak mı-sınız | yap-ma-yacak mı-sınız |
| yap-acak | yap-ma-yacak | yap-acak mı | yap-ma-yacak mı |
| yap-acak-lar | yap-ma-yacak-lar | yap-acak-lar mı | yap-ma-yacak-lar mı |
| yap-ıyor-um | yap-mı-yor-um | yap-ıyor mu-yum | yap-mı-yor mu-yum |
| yap-ıyor-uz | yap-mı-yor-uz | yap-ıyor mu-yuz | yap-mı-yor mu-yuz |
| yap-ıyor-sun | yap-mı-yor-sun | yap-ıyor mu-sun | yap-mı-yor mu-sun |
| yap-ıyor-sunuz | yap-mı-yor-sunuz | yap-ıyor mu-sunuz | yap-mı-yor mu-sunuz |
| yap-ıyor | yap-mı-yor | yap-ıyor mu | yap-mı-yor mu |
| yap-ıyor-lar | yap-mı-yor-lar | yap-ıyor-lar mı | yap-mı-yor-lar mı |
| yap-(a)r-ım | yap-ma-m (*) | yap-(a)r mı-yım | yap-ma-z mı-yım |
| yap-(a)r-ız | yap-ma-yız | yap-(a)r mı-yız | yap-ma-z mı-yız |
| yap-(a)r-sın | yap-ma-z-sın | yap-(a)r mı-sın | yap-ma-z mı-sın |
| yap-(a)r-sınız | yap-ma-z-sınız | yap-(a)r mı-sınız | yap-ma-z mı-sınız |
| yap-(a)r | yap-ma-z | yap-(a)r mı | yap-ma-z mı |
| yap-(a)r-lar | yap-ma-z-lar | yap-(a)r-lar mı | yap-ma-z-lar mı |
| yap-mış-ım | yap-ma-mış-ım | yap-mış mı-yım | yap-ma-mış mı-yım |
| yap-mış-ız | yap-ma-mış-ız | yap-mış mı-yız | yap-ma-mış mı-yız |
| yap-mış-sın | yap-ma-mış-sın | yap-mış mı-sın | yap-ma-mış mı-sın |
| yap-mış-sınız | yap-ma-mış-sınız | yap-mış mı-sınız | yap-ma-mış mı-sınız |
| yap-mış | yap-ma-mış | yap-mış mı | yap-ma-mış mı |
| yap-mış-lar | yap-ma-mış-lar | yap-mış-lar mı | yap-ma-mış-lar mı |
| yap-tı-m | yap-ma-dı-m | yap-tı-m mı | yap-ma-dı-m mı |
| yap-tı-k | yap-ma-dı-k | yap-tı-k mı | yap-ma-dı-k mı |
| yap-tı-n | yap-ma-dı-n | yap-tı-n mı | yap-ma-dı-n mı |
| yap-tı-nız | yap-ma-dı-nız | yap-tı-nız mı | yap-ma-dı-nız mı |
| yap-tı | yap-ma-dı | yap-tı mı | yap-ma-dı mı |
| yap-tı-lar | yap-ma-dı-lar | yap-tı-lar mı | yap-ma-dı-lar mı |
| yap-sa-m | yap-ma-sa-m | yap-sa-m mı | yap-ma-sa-m mı |
| yap-sa-k | yap-ma-sa-k | yap-sa-k mı | yap-ma-sa-k mı |
| yap-sa-n | yap-ma-sa-n | yap-sa-n mı | yap-ma-sa-n mı |
| yap-sa-nız | yap-ma-sa-nız | yap-sa-nız mı | yap-ma-sa-nız mı |
| yap-sa | yap-ma-sa | yap-sa mı | yap-ma-sa mı |
| yap-sa-lar | yap-ma-sa-lar | yap-sa-lar mı | yap-ma-sa-lar mı |
Mun tabloya köre:
“yap-ma-yacak mı-yım”a köre kalıp: “Fiil + olumsuz + zaman + soru + kişi”,
“yap-ma-yacak-lar mı”ya köre kalıp: “Fiil + olumsuz + zaman + kişi + soru” ér. Yani tüzensiz yapı var.
(*) Körülyür nen İstanbul Agızı’dakı “yap-ma-m, yap-ma-yız” örnekleride, keniş zaman ekleri yitmiş.
Yukarıdakı tablodan monlar körülür;
|
İstanbul Agızı’da, “Kelcek, Şimdiki, Keniş, Rivayet Keçmiş” zaman çekimleriye köre, “Ek Zamirler” monlar: |
İstanbul Agızı’da “Keçmiş Zaman, Şart” çekimleriye köre, “Ek Zamirler” monlar: |
|
-ım, -im, -um, -üm ; -(y)ım, -(y)im, -(y)um, -(y)üm -sın, -sin, -sun, -sün -- -ız, -iz, -uz, -üz ; -(y)ız, -(y)iz, -(y)uz, -(y)üz -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz -lar, -ler |
-m -n -- -k [“-mız, -miz, -muz, -müz” tügül] -nız, -niz, -nuz, -nüz -lar, -ler [“-ları -leri” tügül] |
Kişi-zamir ekleride, karmaşa körülyür:
• Kimi iyelik ekleri [-m, -(ı)m; -n, -(ı)n], ek zamir olarak kullanılyır.
• “-lar, -ler”, gerçekte çokluk eki ér; “at, atlar [çok sayıda at]; kedi, kediler [çok sayıda kedi]” kibi.
Çokluk birinci şahıs eki önceleri iyelik ekine paralel olarak “-mız, -miz, -muz, -müz” şeklinde idi. Sonradan bunun yerine“-duk, -dük” partisipinin tesiriyle “-k (ka), -k (ke)” geçmiştir. (.......) Bugün de bunun bazı ekleri diğer çekimlere de sıçramak temayülü gösterirler: “gelmiş-iz” yerine“gel-miş-i-k” gibi. Sayfa 318.
(...) sev-miş-i-k (...) al-mış-ı-k (...) yap-ar-ı-k (...) gid-eceğ-i-k gibi. Sayfa 324.
Bu konuda bak. PROF DR MUHARREM ERGİN, ÜNİVERSİTELER İÇİN TÜRK DİLİ, BAYRAK BASIM YAYIM TANITIM
• İstanbul Agızı’da isim çekimleriyin de, kib “ögretmen”, “ögrenci” kelimeleri ilen körelim:
| öğretmen-im | öğrenci-(y)im |
| öğretmen-sin | öğrenci-sin |
| öğretmen (o) | öğrenci (o) |
| öğretmen-iz | öğrenci-(y)iz |
| öğretmen-siniz | öğrenci-siniz |
| öğretmen-ler | öğrenci-ler |
# İstanbul Agızı’da “ögretmenim” ne temek? “beniŋ ögretmen” mi “ögretmen ben” mi?
# İstanbul Agızı’da “ögretmenler” ne temek? “çok ögretmen” mi, “ögretmen olar” mı?
SONA KELEN ŞAHIS ZAMİRLERİ
700’lü yıllarda, Türkçe’de, mun çekimler, kenelde, sona kelen şahıs zamirleri ilen yapılır édi:
“bol-daçı män, bol-daçı siz” kibi (Kök Türk Türkçesi’de, kelcek zaman).
1inci tekil şahıs : bän, män 2nci tekil şahıs : sän 3üncü tekil şahıs : bo, ol, o ; veya gösterilmez 1inci çoğul şahıs : biz, miz (“miz” çok seyrek) 2nci çoğul şahıs : siz, sizlär 3üncü çoğul şahıs : olar, +lar, +lär ; veya gösterilmez
Bu konuda bak. ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK YAYINLARI: Paragraf 191, 221.
Fakat, keçmiş zaman ekleriden biri olan “-di” eki, mun kuralın bozyur édi:
“geldi-m (käl-ti-m/käl-di-m), gel-di-ŋ, geldi,
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK YAYINLARI: Paragraf 217.
(...) Diğer örnekler: (...) bar-da-maz, käl-tä-mäz, işlä-dä-mäz, kıl-tı-maz;
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK YAYINLARI: Paragraf 217.
Öteki keçmiş zaman eki, “-yuk, -yük” édi. [Mun ek, Yazıtlar’da körülmez.] “-yuk, -yük”lü fiil çekimleri de, sona kelen şahıs zamirleri ilen yapılyır édi: “tüş+ä-yük män (düş+gör-dü -m)”, “ba-yuk sän (bağla-dı -n)” kibi.
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK YAYINLARI: Paragraf 218.
Özbek Türkçesi’de zamir kökenli kişi ekleri: “-män, -sän, -, -miz, -siz, -lär”.
Tatar Türkçesi’de zamir kökenli kişi ekleri olarak: “-mén, -séñ, -, -béz, -séz, -lar” da körülür.
Bu konuda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, PROF DR AHMET BURAN – ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ YAYINLARI.
“ä”, “a-e” arası ses ér.
(Bu konuda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, “Türkmen Türkçesi Grameri” bölümü).
“é”, “e-i” arası ses ér.
(Bu konuda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, “Tatar Türkçesi Grameri” bölümü).
Eski Türkçe’de “o/ol” zamiriyiŋ “turum çekimleri”de, taban “an”a tönüşür: “anı, anıŋ, anın, anda, aŋa” kibi. Şimdi tabanın “an” kullanmak uygun olmaz; “an [1. En kısa zaman parçası. 2. Sınır. Tarla sınırı. 3. Zihin.]” ile benzeşir. Bu yüzden taban, “än” olarak kullanılabilir.
“anı, anıŋ, anın, anda, aŋa” için bak: ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, ÇEVİREN: MEHMET AKALIN, TDK YAYINLARI, Paragraf 190.
# Türkçe-21 Sitesi’yiŋ Not: 700’lü yıllarda “bardamaz, kältämäz, işlädämäz, kıltımaz” biçimleri, istisna veya seyrek édi; munlar da kenelde “bardımız, kältimiz, işlädimiz, kıltımız” biçimleride édi.
“Eski Türkçe” ne ér?
# Türkçe-21 Sitesi’yiŋ Not:
Elinizdeki eserin konusu, bir sıra kitabe ve “Uygurca” denen metinlerle belgelenmiş olan eski Türk dilidir. (...) İncelenen yazmalar, dillerini Türk, Uygur veya Türk-Uygur olarak gösteriyorlar. (...) Bu gramer, orta çağ Köktürk harfleriyle yazılmış kitabeleri, henüz İslamiyet’le temas etmemiş Orta Asya yazmalarını ve blok basmalarını ele alır. (...) Kitabeler ve yazmalardaki en eski tarihler 8. yy’ı gösterir. (...) Eski Türkçe’nin dildeki yeri üzerine şöyle bir soru sorulabilir: Bu dilin, “Türkçe” adını verebileceğimiz ataları var mıydı? Onların selefleri kimlerdir? (...) Eski Türkçe’nin, şimdiye kadar, daha eski bir şekli bulunamadı. (...) Kitabeler -çoğu abideler ve mezar taşlarıdır- tarihi muhtevalı en eski Türkçe kaynaklardır. (...)
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK YAYINLARI, Sayfa 1...5
Kimi kişiler, “Divan Edebiyatı Tılı”ya veya “Osmanlıca”ya ymä “Eski Türkçe” tiyir lär. Fakat mun tıl yapılarıda, çoku kelimeler ve çok sayıda gramer yapısı, yabancı kökenli ér. Ulayı mun tıl yapılarıya “Eski Türkçe” temek yanlış ér ärinç. Munlar, olardan kimiler Türkçe’den epey uzaklaşmış Türk Tılları’dan ér.
FİİL ÇEKİMLERİ
Körüş-1: Tüzenli yapı için, fiil çekimleri, “sona kelen şahıs zamirleri” ilen yapılmalı.
Körüş-2: “Sona kelen şahıs zamirleri”, şahıs zamirleriden de iyelik ekleriden de farklı olmalı.
Mun körüşlere ve yukarıdakı bilgilere köre, “sona kelen şahıs zamirleri”yin oluşturalım:
“män, sän, än, méz, séz, lär”
Mun sonuçlara köre, yukarıdakı tabloyun tekrar oluşturalım;
Türkçe-21 biçimleri:
| Olumlu | Olumsuz | Olumlu Soru | Olumsuz Soru |
| yap-çak män | yap-ma-cak män | yap-çak mı män | yap-ma-cak mı män |
| yap-çak sän | yap-ma-cak sän | yap-çak mı sän | yap-ma-cak mı sän |
| yap-çak än | yap-ma-cak än | yap-çak mı än | yap-ma-cak mı än |
| yap-çak méz | yap-ma-cak méz | yap-çak mı méz | yap-ma-cak mı méz |
| yap-çak séz | yap-ma-cak séz | yap-çak mı séz | yap-ma-cak mı séz |
| yap-çak lär | yap-ma-cak lär | yap-çak mı lär | yap-ma-cak mı lär |
| yap-yır män | yap-ma-yır män | yap-yır mı män | yap-ma-yır mı män |
| yap-yır sän | yap-ma-yır sän | yap-yır mı sän | yap-ma-yır mı sän |
| yap-yır än | yap-ma-yır än | yap-yır mı än | yap-ma-yır mı än |
| yap-yır méz | yap-ma-yır méz | yap-yır mı méz | yap-ma-yır mı méz |
| yap-yır séz | yap-ma-yır séz | yap-yır mı séz | yap-ma-yır mı séz |
| yap-yır lär | yap-ma-yır lär | yap-yır mı lär | yap-ma-yır mı lär |
| yap-(a)r män | yap-ma-z män | yap-(a)r mı män | yap-ma-z mı män |
| yap-(a)r sän | yap-ma-z sän | yap-(a)r mı sän | yap-ma-z mı sän |
| yap-(a)r än | yap-ma-z än | yap-(a)r mı än | yap-ma-z mı än |
| yap-(a)r méz | yap-ma-z méz | yap-(a)r mı méz | yap-ma-z mı méz |
| yap-(a)r séz | yap-ma-z séz | yap-(a)r mı séz | yap-ma-z mı séz |
| yap-(a)r lär | yap-ma-z lär | yap-(a)r mı lär | yap-ma-z mı lär |
| yap-mış män | yap-ma-mış män | yap-mış mı män | yap-ma-mış mı män |
| yap-mış sän | yap-ma-mış sän | yap-mış mı sän | yap-ma-mış mı sän |
| yap-mış än | yap-ma-mış än | yap-mış mı än | yap-ma-mış mı än |
| yap-mış méz | yap-ma-mış méz | yap-mış mı méz | yap-ma-mış mı méz |
| yap-mış séz | yap-ma-mış séz | yap-mış mı séz | yap-ma-mış mı séz |
| yap-mış lär | yap-ma-mış lär | yap-mış mı lär | yap-ma-mış mı lär |
| yap-tı män | yap-ma-dı män | yap-tı mı män | yap-ma-dı mı män |
| yap-tı sän | yap-ma-dı sän | yap-tı mı sän | yap-ma-dı mı sän |
| yap-tı än | yap-ma-dı än | yap-tı mı än | yap-ma-dı mı än |
| yap-tı méz | yap-ma-dı méz | yap-tı mı méz | yap-ma-dı mı méz |
| yap-tı séz | yap-ma-dı séz | yap-tı mı séz | yap-ma-dı mı séz |
| yap-tı lär | yap-ma-dı lär | yap-tı mı lär | yap-ma-dı mı lär |
| yap-sa män | yap-ma-sa män | yap-sa mı män | yap-ma-sa mı män |
| yap-sa sän | yap-ma-sa sän | yap-sa mı sän | yap-ma-sa mı sän |
| yap-sa än | yap-ma-sa än | yap-sa mı än | yap-ma-sa mı än |
| yap-sa méz | yap-ma-sa méz | yap-sa mı méz | yap-ma-sa mı méz |
| yap-sa séz | yap-ma-sa séz | yap-sa mı séz | yap-ma-sa mı séz |
| yap-sa lär | yap-ma-sa lär | yap-sa mı lär | yap-ma-sa mı lär |
# Sonda “än”, közderilmeyebilir, “yaptı än” yeriye “yaptı” kibi.
TÜRKÇE-21 BİÇİMİ’YE KÖRE ÖRNEKLER
Aşagıdakı tablolarda “&”; sona kelen şahıs zamirleriyin közderir [män, sän, än, méz, séz, lär].
| yap-çak & kän |
yap-ma-cak & kän |
yap-çak mı & kän (¹) | yap-ma-cak mı & kän |
| yap-yır & kän |
yap-ma-yır & kän |
yap-yır mı & kän |
yap-ma-yır mı & kän |
| yap-(a)r & kän |
yap-ma-z & kän |
yap-(a)r mı & kän |
yap-ma-z mı & kän |
| yap-mış & kän |
yap-ma-mış & kän |
yap-mış mı & kän |
yap-ma-mış mı & kän |
| yap-tı & kän |
yap-ma-dı & kän |
yap-tı mı & kän |
yap-ma-dı mı & kän |
| yap-sa & kän |
yap-ma-sa & kän |
yap-sa mı & kän |
yap-ma-sa mı & kän |
| yap-malı & | yap-ma-malı & | yap-malı mı & | yap-ma-malı mı & |
| yap-ınca & | yap-ma-(y)ınca & | yap-ınca mı & | yap-ma-(y)ınca mı & |
| yap-an (kişi) & | yap-ma-(y)an & | yap-an mı & | yap-ma-(y)an mı & |
| yap-tıkça & | yap-ma-dıkça & | yap-tıkça mı & | yap-ma-dıkça mı & |
| yap-alı & (²) | yap-ma-(y)alı & | yap-alı mı & | yap-ma-(y)alı mı & |
| --- | yap-ma-dan & (³) | --- | yap-ma-dan mı & |
(¹) Anlatıma köre, soru hecesi, yer tegiştirebilir; “yap-çak män kän mi?” kibi.
(²) “yap-alı beri män”, “yap-alı-dan beri män” kibi şekilleri de olabilir.
(³) “yap-ma-dan män” = “yap-ma-dı kän män” kibi.
İSİM ÇEKİMLERİ
Sona Kelen Şahıs Zamirleri ilen İsim Çekimleri, Fiillerdekiye Benzer Şekilde Yapılır:
| Ögrenci män | Ögrenci tügül män | Ögrenci mi män | Ögrenci tügül mü män |
| Ögrenci sän | Ögrenci tügül sän | Ögrenci mi sän | Ögrenci tügül mü sän |
| Ögrenci än | Ögrenci tügül än | Ögrenci mi än | Ögrenci tügül mü än |
| Ögrenci méz | Ögrenci tügül méz | Ögrenci mi méz | Ögrenci tügül mü méz |
| Ögrenci séz | Ögrenci tügül séz | Ögrenci mi séz | Ögrenci tügül mü séz |
| Ögrenci lär | Ögrenci tügül lär | Ögrenci mi lär | Ögrenci tügül mü lär |
| Ögrenci é-r män | Ögrenci é-me-z män | Ögrenci é-r mi män | Ögrenci é-me-z mi män |
| Ögrenci é-r sän | Ögrenci é-me-z sän | Ögrenci é-r mi sän | Ögrenci é-me-z mi sän |
| Ögrenci é-r än | Ögrenci é-me-z än | Ögrenci é-r mi än | Ögrenci é-me-z mi än |
| Ögrenci é-r méz | Ögrenci é-me-z méz | Ögrenci é-r mi méz | Ögrenci é-me-z mi méz |
| Ögrenci é-r séz | Ögrenci é-me-z séz | Ögrenci é-r mi séz | Ögrenci é-me-z mi séz |
| Ögrenci é-r lär | Ögrenci é-me-z lär | Ögrenci é-r mi lär | Ögrenci é-me-z mi lär |
é[mek: imek, turumda olmak, turumda bulunmak.
tügül: değil, émez.
“ögrenci ér män” → “ögrenci män”.
Sonda “än”, kerekli émez ése, közderilmeyebilir; “ögrenci ér än” yeriye “ögrenci ér” kibi.
| Şahıs Zamirleri | : | ben | sen | o | biz | siz | olar |
|
Sona Kelen Şahıs Zamirleri |
: |
män |
sän |
än |
méz |
séz |
lär |
| İyelik Zamirleri | : | ben-iŋ | sen-iŋ |
o-(y)uŋ /än-iŋ |
biz-iŋ | siz-iŋ | olar-ıŋ |
Tekçe “än”, (sona kelen şahıs zamiri tügül kän) yapım-çekim ekleri alabilir. Kib “än-iŋ = o-(y)uŋ” kibi.
Öteki “sona kelen şahıs zamirleri”, hep yalın turumda olur; yani yapım-çekim ekleri almaz lär.
“än” de sona kelen şahıs zamiri kän yapım-çekim ekleri almaz.
# “än”, “lär”, “ä sesi”, “é sesi” için bak: TÜRKÇE211 [13] ÄN - LÄR
Türkçe-21 Sitesi
