a-e arası ses, durum ekleri, e-i arası ses, hal ekleri, sona gelen o, sona gelen onlar, zamir çekimleri
TÜRKÇE211 [13] ÄN - LÄRÄN (än) ; LÄR (lär)
700’lü yıllarda Türkçe’de, “o” zamiriyiŋ “turum çekimleri” yeriye, “an”ıŋ “turum çekimleri” kullanılmış:
“anı, anıŋ, anın, anda, aŋa” kibi.
# “an-ka → aŋa”: hatalı “nk → ŋ” tönüşümü ér ärinç. Eski Türkçe’de körülen bir yaygın yanlış (galatı meşhur) ér. Söyleyiş kolaylıkı için olmuş belki. Mun turum, “ŋ=n+k veya ŋ=n+g ér” savıyın kanıtlamaz.
“anı, anıŋ, anın, anda, aŋa” için bak: ESKİ TÜRKÇE’NİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Paragraf 190.
Türkçe-21 Biçimi’de “än” ér. [“män, sän” ile benzeşik olarak ve kimi sesteşliklerden kaçmak için munca ér]
o, än
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, “o” zamiriyiŋ turum çekimleri, monca olur:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| o-(y)un |
o-(y)uŋ |
o-(y)a |
o-da |
o-dan |
“oy-un, oyun, oy-uŋ, oy-a, oya, od-a, od-(a)n, oda-n” kelimeleri ile sesteşlikler oldu. Mun sesteşlikler, kimi anlatımlarda, belirsizliklere neden olabilir lär. Mundun Türkçe-21 Biçimi’de, “än”iŋ turum çekimleri yeg ér.
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, “sona kelen şahıs zamirleri”den “än”iŋ turum çekimleri, monca ér:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| än-in | än-iŋ | än-ä |
än-dä |
än-dän |
• İki biçimde ymä kullanmak mümkün ér; eş anlamlı ér lär. Kib “o-(y)uŋ” ile “än-iŋ”, anlamdaş ér.
Fakat kenelde; “än-in, än-iŋ, än-ä, än-dä, än-dän” biçimleriyi tercih etmek, uygun olur ärinç.
Ayrıca bak: TÜRKÇE211 [06] SONA KELEN ŞAHIS ZAMİRLERİ
än ; änlär → lär
|
Sözcük |
Çokluk Turumu |
| o |
o+lar |
| än |
än+lär |
Kenelde sonda “än+lär”; “än” kısımı közderilmeyip “lär” olarak kullanılır; ayrı yazılır.
“ögrenciler : çok sayıda ögrenci”,
“ögrenci lär : ögrenci änlär, olar ögrenci” kibi.
“ögrenci lär : ögrenci änlär, olar ögrenci” kibi.
• Türkçe-21’de “än+ler → än+lär” olgusu, istisna turum ér. Türkçe-21’de, çokluk eki “+lar, +ler”; “änlär” hariç, neŋ yerde “+lär” olmaz.
• Öteki “sona kelen şahıs zamirleri”, yapım-çekim ekleri almaz lär; tekçe “än”, yapım-çekim ekleri alabilir.
| Uygulamagda mon biçimler kullanılır | : | olar-ın | olar-ıŋ | olar-a | olar-da | olar-dan |
| Uygulamagda mon biçimler kullanılmaz | : | änlär-in | änlär-iŋ | änlär-ä | änlär-dä | änlär-dän |
# İstisna olarak; “än” köküye ekleyilen eklerdeki “e” sesleri, “ä” sesleriye tönüştürüldü.
Türkçe-21 Biçimi’de:
|
Şahıs Zamirleri |
: |
ben |
sen |
o |
biz |
siz |
olar |
| Sona Kelen Şahıs Zamirleri | : | män | sän | än | méz | séz | lär |
|
İyelik Zamirleri |
: | ben-iŋ | sen-iŋ | än-iŋ |
biz-iŋ | siz-iŋ | olar-ıŋ |
• “än”, “sona kelen şahıs zamiri” kän, yalın turumda olur; yani ek almamış olur. “än”, ek almış ése, “sona kelen şahıs zamiri” olmaz. Kib:
“Ali, okula kitti. Az önce kitti än. Az önce kitti än okul, buraya yakın ér.” [“än”, sona kelen şahıs zamiri ér]
“Ali, okula kitti. Äniŋ okul, buraya yakın ér.” [“än”, ek almış; “äniŋ”, iyelik zamiri ér]
# Mun örnekten de körülyür; “än”li yapı; yüklem mi, sıfat fiil mi; cümleden anlayılır mun.
• Sona kelen şahıs zamiri “än”, kenelleyi közderilmeyebilir;
“Az önce kitti än.” yeriye, “Az önce kitti.” kibi.
• Bazen, sona kelen şahıs zamiri “än”i közdermeg, uygun olur:
“Ali, okula kitti. Ögrenci än.” kibi. [“Ali, okula kitti. Öğrenci.” yeriye]
• Bazı turumlarda, sona kelen şahıs zamiri “lär”, közderilmeyebilir, kib:
“Yanına yaklaşanlar, üzerini aradı-lar. Bir şey bulamayınca sordu-lar.” (Ömer Seyfettin’den) yeriye;
“Äniŋ yana yaklaşanlar, äniŋ üzerin aradı. Neŋ neme bulamayınca sordu lär.” kibi.
# İkinci cümledeki “lär”, közderilmeli. Közderilmez ése, “... sordu än” anlayılır.
# Birinci cümlede ymä “lär” közderilse ymä sakınca yok ér. Üstelik kimi tıl bilimciler, munun daha uygun bulyur olabilir lär ymä.
| Zaman çekimli fiil ile | : | bilir män | bilir sän | bilir än | bilir méz | bilir séz | bilir lär |
| İsim ile | : | işçi män | işçi sän | işçi än | işçi méz | işçi séz | işçi lär |
# “işçi ér män” → “işçi män”
| o | : |
üçüncü tekil şahıs için, şahıs zamiri |
; |
“O konuştu.” |
| än | : |
üçüncü tekil şahıs için, sona kelen şahıs zamiri |
; |
“Konuştu än.” |
| olar | : |
üçüncü çokluk şahıs için, şahıs zamiri |
; |
“Olar konuştu.” |
| änlär → lär | : |
üçüncü çokluk şahıs için, sona kelen şahıs zamiri |
; |
“Konuştu lär.” |
Yalın “än”, “sona kelen şahıs zamiri” olur. Fakat “än”, “şahıs zamiri” olarak kullanılmaz. Kib: “O, kitab okuyur” olur. “Än, kitab okuyur” olmaz. “Kitab okuyur än” olur. “O, kitab okuyur än” olur [”o” veya “än”, fazladan kullanılmış].
Öteki “sona kelen şahıs zamirleri” de, “şahıs zamiri” olarak kullanılmaz. Kib: “Ben, kitab okuyur män” olur [“ben” fazladan kullanılmış]. “Kitab okuyur män” olur. “Män kitab okuyur” olmaz.
|
Yanlış Kullanımlar |
Togru Kullanımlar |
|
Ali, ögrenci ér. Bu yüzden
än, okula
kitti. |
Ali, ögrenci ér. Bu yüzden
o, okula
kitti. Ali, ögrenci ér. Bu yüzden, okula kitti än. |
|
Ali, okula kitti. Veli,
kitti änin
kördü. |
Ali, okula kitti. Veli,
munun
kördü. Ali, okula kitti. Veli, äniŋ kitmegin kördü. Ali, okula kitti. Veli, äniŋ kitmegin kördü. Ali, okula kitti. Kityir än kän; Veli, änin kördü. |
ä sesi:
• “ä” sesi, “a-e” arası tüz ses ér. “ba^ki” kelimesideki “uzun a” veya “lâ” notasıdakı “ince (sivri) a” ile karıştırılmamalı. Normal konuşmagda “ä” sesi uzatılmaz, şarkıda-türküde uzatılabilir.
• “ä” sesi, ince sesliler grupudan ses ér, yani “e” sesiye daha yakın ses ér. “Ä”den sonra ince sesliler kelir; “käntü-lär-(n)iŋ” (kendi-ler-iŋ) kibi.
• Agızdakı hava akışı ile tanımlamagın teneyelim (sayılar yaklaşık):
“a” sesi çıkarılır kän agızdakı hava hareketi, yatay ile 45 derece açı yapar.
“ä” sesi çıkarılır kän agızdakı hava hareketi, yatay ile 15-20 derece açı yapar.
“e” sesi çıkarılır kän agızdakı hava hareketi, yatay ér (yatay ile sıfır derece açı yapar). Agız, çok açılır ése, “e” sesi, togru çıkmaz.
• Bilgisayar klavyesi ilen “ä” harfiyin yazmak:
“Alt Gr” tuşuyu basılı tutar kän “ğ” tuşuya basıŋ; sonra her iki tuşun da bırakıŋ; sonra “a” tuşuya basıŋ.
“ä” sesi için bak: ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ; PROF DR AHMET BURAN, ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA; AKÇAĞ YAYINLARI; “Türkmen Türkçesi Grameri”, “Özbek Türkçesi Grameri” bölümleri.
é sesi:
é, “e-i” arası ses ér. Normal konuşmagda “é” sesi de uzatılmaz, inceltilmez, sivriltilmez; şarkıda-türküde uzatılabilir.
“é” sesi için bak: ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ; PROF DR AHMET BURAN, ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA; AKÇAĞ YAYINLARI; “Tatar Türkçesi Grameri” bölümü.
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, monca belirtilebilir; “é” sesi, “e sesiye togru biraz kaymış i sesi” ér. “Serbest i” ymä tiyilebilir.
Türkçe-21’de, “ä, é” Sesleri
İstanbul Agızı’da:
| el (1) | : | Bilekten parmak uçlarına kadar olan bölüm. |
| el (2) | : | Yabancı |
| el (3) | : | Ülke, yurt, il. Halk, ahali. Oba, aşiret. |
| il | : | İl, vilayet, bir vali yönetimindeki bölüm. |
| er— | : | Erişmek, kavuşmak. Yetişip dokunmak. Olgunlaşmak. İnsanüstü aşamaya erişmek. |
| ergi | : | İyi bir şeye erişme durumu, mazhariyet. |
| erinç | : | Hiçbir eksiği, hiçbir üzüntüsü ve acısı olmama durumu, dirlik, rahat, huzur. |
| gen | : | Geniş |
| i— | : | İmek |
| ol— | : | Olmak |
| yad | : | Yabancı |
# Türkçe-21 Sitesi’yiŋ Not: “ana tanrıça” mı? O da ne? “il ötükän umay’ı” tiyilmiş olsa édi; belki bu yanılgı, normal sayılabilir édi. Fakat “kut” nere, “tanrıça” nere? (Budhizm/Manizm vs etkileride baskın olarak kalmış, bazı eski Türk-Uygur metinleri hariç)
äl, bk. il devlet, kabile
il, äl, el (br.) il, devlet, kabile; il ötükän kutı devletin ana tanrıçası
är— ermek, vasıl olmak
är—, ër— (br.) olmak, ärmäz iş cinayet, ärtük täg = Skr. tathata öylelik, ärür barur ärikli hür ve bağımsız
ärinç her halde, olsa gerek, elbette
ärkän olup, iken
bol—, pol— (br.), pl— (br.), bhol— (br.) olmak
kiŋ geniş, mufassal
yad bk. yat
yat, yad yabancı
ESKİ TÜRKÇE’NİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları, sözlük bölümü
Türkçe-21 Tüzenlemegi:
| é—, i— | Turumda olmak, turumda bulunmak. “Ali hasta édi.” |
| ol— |
Olmak, gerçekleşmek, turum tegişmek. “Ali hasta oldu.” “Ali, 10 Ocak künü hasta oldu. 15 Ocak künü (hâlâ) hasta édi.” |
| er—, är— | Ermek, tegmek, varmak, ulaşmak. “Sarmaşıklar, çatıya erdi.” |
| ärinç | (Öncüllerden) erilen sonuç (bu), demek ki. “Yerler ıslanmış. Yagmur yagmış ärinç.” |
| erinç |
Neŋ eksik, neŋ üzüntü, neŋ acı olmamag turumu; tirlik, rahat, huzur.
(?) “er—” fiiliyiŋ “olgunlaşmak” anlamı üzeriden mi türetilmiş? Şekil-anlam tutarlılıkı yok ärinç. |
| ergi | Eriş, varış, erişmeg turumu, mazhariyet. (“er—” fiili, ana anlam olarak, iyi-kötü belirtmez. Kib, bir şirket, kârlılık’a da erebilir, iflâs’a da erebilir.) |
| ken | Kapsamlı, enli, keniş. [kiŋ → ken] |
| kän | Aynı anda, eş zamanlı olarak. “Yagmur yagar kän yerler ıslanır.” |
| el | Bilekten parmak uçlarıya kadar bölüm. |
| él | Yabancı. |
| il | İl, vilayet, bir vali yönetimideki bölüm. |
| äl | Devlet. “äl ötüken kutı”: devlet ötüken fazileti, ötüken devletiyiŋ fazilet. |
| yad |
Yabancı.
(mon fiiliŋ de kök ér; “yad+(ı)rga—”) |
Türkçe-21 Biçimi’de, “ä, é” sesleri, sadece kerekli turumlarda kullanılır. Kib;
“erinç, ärinç” ayırımı için “er—” fiiliyin “är—” olarak da kullanmak,
“ken, kän” ayırımı,
“el, äl, él, il” ayırımları,
“sen, sän” ayırımı, “siz, séz” ayırımı,
söyleyiş kolaylıkı için “i—” fiiliyin “é—” olarak kullanmagın tercih etmek, vs.
män, sän, än, méz, séz, lär
ymä
ärinç [bazı kelimeler için “er— ↔ är—” tönüşümü]
äçi (amca, emmi), (istisna olarak “ä → e” tönüşümü yapmamak)
äçü (büyük büyük amca, büyük büyük babayıŋ kardaş (istisna olarak “ä → e” tönüşümü yapmamak)
“... äçüm, apam; Bumın Kagan, İstämi Kagan ...”
é— [imek → émek]
häni [hani → häni] (Türkçe kökenli sözcüklerde, “büyük sesli uyumu” için “a → ä” tönüşümü)
hängi [hangi → hängi] (Türkçe kökenli sözcüklerde, “büyük sesli uyumu” için “a → ä” tönüşümü)
näsil [nä-(s)il] (İstanbul Agızı’da “nasıl”; Türkçe-21’de de kimi zaman munca kullanılmış olabilir) [kimi kelimeler için “ne → nä” tönüşümü. Kib yabancı kökenli “nesil (soy)” kelimesiden ayırmak için]
apa [büyük babadan önceki dede(ler), büyük büyük baba(lar)] (mecazen “saygın kişi”)
ata (büyük baba, dede), (mecazen “saygın kişi”; “Atatürk” için “ata” timek kibi)
içi (büyük erkek kardeş, agabey, abi), ini (küçük erkek kardeş),
“Can, Cem’iŋ içi ér.”, “Cem, Can’ıŋ ini ér.” Çokluk biçimi; “iniler” veya “iniyigün”.
“ini-(yi)-gün”deki “(yi)”; fazladan yardımcı ses yıgılmagı ér. Belki “inigün” kelimesi, başka bir anlama kelir édi tiyin “iniyigün” olmuş. [“in—(i)g+ün” : inmeg sureti ile, inerek (?)]
# “ini” kelimesiyin, “kayın birader” anlamda kullanmak, yanlış ér. “Kayın birader(ler)” için, kib “içice, inice” kelimeleri kullanılabilir.
# Türkçe-21 Biçimi’ye köre, Türkçe’de “ek fiil” tiye bir şey yok ér. “Galatı meşhur” kullanımların aklamak için, “Türkçe Tarihi”yin iyi bilmeyen biriceg uydurulmuş, kibi körünyür.
Türkçe-21’e köre “i—”, tüm diğer fiiller kibi bir fiil ér. [Türkçe-21’de “i—” veya “é—”; 700’lü yıllarda “är—”]
Kib;
“öğretmendi, öğretmendir, öğretmen olacaktı” (galatı meşhur),
“ögretmen édi, ögretmen ér, ögretmen olcak édi” (togru anlatım).
# Fiil émez kelimelere, zaman ekleri ketirmek, mantık tışı ér. Ulayı yanya, zaman ekleriyin üst üste bindirmek de mantık tışı ér.
| • | • | -ca, -ce | -sıg, -sig, -sug, -süg | teg | -nca, -nce | tegi | -cag, -ceg | -dın, -din, -dun, -dün |
| 1 | än | än-cä | än-süg | – | än-(ü)nce | – | än-cäg | än-din |
| 2 | o | o-ca | o-sıg | o teg | o-nca | o tegi | o-cag | o-dın |
| 3 | olar | olar-ca | olar-sıg | olar teg | olar-(ı)nca | olar tegi | olar-cag | olar-dın |
# “bu, şu”, “o”ya uyar; “bular, şular”, “olar”a uyar; “bu-dın, bular-dın” kibi. “änlär”, mun eklerin almaz.
# “Satır 1” ile “Satır 2”, eş anlamlı ér. Kib “äncä” ile “oca”, eş anlamlı ér. Fakat “än teg” ve “än tegi” biçimleri yok. Çünkü sona kelen şahıs zamirleriden “än”, şahıs zamiri kibi kullanılmaz.
# “odun” ile karışmasın tiyin “o-dın” ér. Benzer şekilde “bu-dın, şu-dın” olur.
Türkçe-21 Sitesi
