fiilden isim yapan ek -gma -gme, fiilden isim yapan ek -mag -meg, fiilden isim yapan ek -mak -mek, gereklilik eki -malı -meli, olumsuz emir, olumsuz geniş zaman -maz -mez, olumsuzluk eki -ma -me
TÜRKÇE211 [03] -MA -MAK -MAG–MA ; –MAK ; –MAG
# Önce mon yazıyın okuyup anlamak kerekir: TÜRKÇE211 [01] İYELİK ÇEKİMLERİ, TURUM ÇEKİMLERİ; İSİMLER
İstanbul Agızı’da: Fiiller için olumsuzluk eki “-ma, -me” ér. Fiilden isim yapan eklerden biri de “-ma, -me” ér.
Türkçe-21 Biçimi; fiiller için olumsuzluk ekiyin “-ma, -me” olarak bırakır,
fiilden isim yapan eklerden biri olan “-ma, -me”yin, “-mag, -meg” olarak tegiştirir.
Mesela “ol[mak” fiiliyin ele alalım. İstanbul Agızı’ya köre hazırlayılmış aşagıdakı tabloya bakalım;
• Satır 1...7’deki “-ma” ekleri, “fiilden isim yapan yapım eki” olarak kullanılmış.
• Satır-8’deki ve Satır-9’dakı “-ma” ekleri, “olumsuzluk eki” olarak kullanılmış.
• Satır-8’de “ol—” fiiliyiŋ
Sesteşlikler, eşrenkli olarak közderildi.
İstanbul Agızı’ya köre;
| # |
# |
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| 1 | ol-ma | ol-ma-(y)ı | ol-ma-(n)ın | ol-ma-(y)a | ol-ma-da | ol-ma-dan |
| 2 | ol-ma-m | ol-ma-m-ı | ol-ma-m-ın | ol-ma-m-a | ol-ma-m-da | ol-ma-m-dan |
| 3 | ol-ma-n | ol-ma-n-ı | ol-ma-n-ın | ol-ma-n-a | ol-ma-n-da | ol-ma-n-dan |
| 4 | ol-ma-(s)ı | ol-ma-(s)ı-(n)ı | ol-ma-(s)ı-(n)ın | ol-ma-(s)ı-(n)a | ol-ma-(s)ı-(n)da | ol-ma-(s)ı-(n)dan |
| 5 | ol-ma-mız | ol-ma-mız-ı | ol-ma-mız-ın | ol-ma-mız-a | ol-ma-mız-da | ol-ma-mız-dan |
| 6 | ol-ma-nız | ol-ma-nız-ı | ol-ma-nız-ın | ol-ma-nız-a | ol-ma-nız-da | ol-ma-nız-dan |
| 7 | ol-ma-ları | ol-ma-ları-(n)ı | ol-ma-ları-(n)ın | ol-ma-ları-(n)a | ol-ma-ları-(n)da | ol-ma-ları-(n)dan |
| (ben) | (sen) | (o) | (biz) | (siz) | (olar) | |
| 8 | ol-ma-(y)ayım! | ol-ma! | ol-ma-sın! | ol-ma-(y)alım! | ol-ma-(y)ın! | ol-ma-sınlar! |
| 9 |
ol-ma-m |
ol-ma-z-sın |
ol-ma-z |
ol-ma-(y)ız |
ol-ma-z-sınız |
ol-ma-z-lar |
Munca sesteşlikler, İstanbul Agızı’da, çeşitli anlatım belirsizlikleriye neden olur.
İstanbul Agızı’ya köre, kib “Başarılı olmanın yolu çalışmaktan geçer.” cümlesi, ne anlama kelir?
“Başarılı olma-(n)ın yolu çalışmaktan geçer.” mi? “Başarılı olma-n-ın yolu çalışmaktan geçer.” mi?
Şimdi olumsuzluk ekiyin “-ma, -me” olarak bırakalım, fakat,
İstanbul Agızı’da “fiilden isim yapan ek”lerden olan “-ma, -me”yin, “-mag, -meg” olarak tegiştirelim; yukarıdakı tablo monca olur;
Türkçe–21 Biçimi’ye köre;
| # | # |
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| 1 | ol-mag | ol-mag-ın | ol-mag-ıŋ | ol-mag-a | ol-mag-da | ol-mag-dan |
| 2 | beniŋ ol-mag | beniŋ ol-mag-ın | beniŋ ol-mag-ıŋ | beniŋ ol-mag-a | beniŋ ol-mag-da | beniŋ ol-mag-dan |
| 3 | seniŋ ol-mag | seniŋ ol-mag-ın | seniŋ ol-mag-ıŋ | seniŋ ol-mag-a | seniŋ ol-mag-da | seniŋ ol-mag-dan |
| 4 | äniŋ ol-mag | äniŋ ol-mag-ın | äniŋ ol-mag-ıŋ | äniŋ ol-mag-a | äniŋ ol-mag-da | äniŋ ol-mag-dan |
| 5 | biziŋ ol-mag | biziŋ ol-mag-ın | biziŋ ol-mag-ıŋ | biziŋ ol-mag-a | biziŋ ol-mag-da | biziŋ ol-mag-dan |
| 6 | siziŋ ol-mag | siziŋ ol-mag-ın | siziŋ ol-mag-ıŋ | siziŋ ol-mag-a | siziŋ ol-mag-da | siziŋ ol-mag-dan |
| 7 | olarıŋ ol-mag | olarıŋ ol-mag-ın | olarıŋ ol-mag-ıŋ | olarıŋ ol-mag-a | olarıŋ ol-mag-da | olarıŋ ol-mag-dan |
| (ben) | (sen) | (o) | (biz) | (siz) | (olar) | |
| 8 | ol-ma-(y)aym! | ol-ma! | ol-ma-sın! | ol-ma-(y)alım | ol-ma-(y)ıŋ | ol-ma-sınlar |
| 9 | ol-ma-z män | ol-ma-z sän | ol-ma-z än | ol-ma-z méz | ol-ma-z séz | ol-ma-z lär |
Sesteşlikler ortadan kalktı. Tablodan körülyür mun.
Yukarıda ele aldı méz cümlelerdeki anlatım belirsizlikleri de ortadan kalkar; her anlam için farklı cümle ortaya çıkar: “Başarılı olmag-ıŋ yol, çalışmaktan keçer.”, “Seniŋ başarılı olmag-ıŋ yol, çalışmaktan keçer.” kibi.
Şekil olarak, “-mag, -meg”; “g” ilen yapılmış “-mak, -mek” ér. Neŋ ekiŋ son sesiŋ “g” olmag, Türkçe’ye aykırı olmaz. Kib “Eski Türkçe’deki; “-g ; -(i)g” ekide mun turum körülyür.
“ay-g” : söz, kelime (ay— : söylemek), “bil-(i)g” : bilgi, malumat, hassa (bil— : bilmek) kibi.
[Bu konuda bak: ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK YAYINLARI, Paragraf 108]
# “[Kül Tigin ölünce] bil-(i)r bil-(i)g-(i)m bil-mä-z täg bol-dı” (Kül Tigin Yazıtı’dan)
# “[Kül Tigin ölünce] beniŋ bil-(i)r bil-(i)g, bil-me-z teg ol-du” (Türkçe-21 Biçimi)
# “adgır-lık (aygırlık, hara)”, “adgır-lıg (aygır sahibi, aygıra sahib)”.
Türkçe–21 Biçimi’de, fiilden isim yapan eklerden olarak, hem “-mak, -mek” hem “-mag, -meg” eki kullanılır. Fiilden yapılan isim, hareket belirtyir ése “-mak, -mek”li şekil, bazen daha uygun olabilir:
“Kasabaya kitmeke (kit-mek-e) karar verip yürümeke (yürü-mek-e) başladı méz”,
“Etin incecik kıymak timek, etin kıymag yapmak timek ér.” kibi.
# Konuşmagda “-mag, -meg” ekiye, özelleyi de mundakı “g” sesiye, kerekenden fazla vurgu yapılmamalı; akıcı olarak söyleyip keçilmeli. “-mak, -mek” eki için de benzer şeyler belirtilebilir.
Fiillerden Yapılmış Bazı İsimler:
| İstanbul Agızı | Türkçe-21 Biçimi |
| aç-ma | aç-mag |
| çalış-ma | çalış-mag |
| dök-me | tök-meg |
| döşe-me | töşe-meg |
| kıy-ma | kıy-mag |
| konuş-ma | konuş-mag |
| oku-ma | oku-mag |
| sar-ma | sar-mag |
| toprakla-ma | toprakla-mag |
| uygula-ma | uygula-mag |
| yaz-ma | yaz-mag |
| yedekle-me | yedekle-meg |
AZERBAYCAN TÜRKÇESİ’de:
Hareket Adları (İsim-Fiiller):
2. -mag, -mek: “çalış-mag, al-mag, oxu-mag, işle-mek, deyiş-mek (değişmek), söyle-mek”
Bu konuda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, PROF DR AHMET BURAN – ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ YAYINLARI.
KEREKLİLİK EKİ
“–mag+lı, –meg+li” → “–malı, –meli”
Mun ek, şekil olarak, iki ekiŋ birleşimden oluşan birleşik ek ér.
“Fiilden isim yapan ek” + “isimden isim yapan ek” yapısıda ér.
İstanbul Agızı’ya köre; “-ma-lı, -me-li” şeklide ér. Türkçe–21 Biçimi’ye köre, togal olarak, “-mag-lı,
“Kıymaglı börek yapabilmek için önce etin kıymalı sän.”;
“kıy-mag-lı”: “kıymag içeren” [“kıymag”: kıyılmış et];
“kıy-malı”: “kıymak kerek”.
“İn-meg-li çık-mag-lı yolda yürüyür édi lär” yani “İnmeg-çıkmag olan yolda yürüyür édi lär”.
“Ol kasabaya kitmek için; in-meg-li çık-mag-lı şu yola in-meli, yukarıya togru çık-malı séz” yani “Ol kasabaya kitmek için; inişli çıkışlı şu yola siziŋ kirmeg ve siziŋ ilerlemeg kerek” kibi.
# Benzer turum; “-ma-ca, -me-ce” “ek birleşimi” için de var.
Mun ek de Türkçe-21 Biçimi’ye köre; “-mag-ca,
Mun “ek birleşimi”yiŋ yanda, “ekleriŋ basitçe yan yana tüşmeg” turumu için, farklı kullanımlar mümkün olabilir. Kib “ben-ce, sen-ce” kibi sözcüklere kıyas ile, “bul-mag-ca
# “-cama, -ceme” eki için Türkçe-21 Biçimi açısıdan yoruma kerek yok. Çünkü burada “-ma, -me” eki, fiile bitişik tügül;
# Fiilden isim yapan “-gma, -gme” ekide de; “-ma, -me” eki, fiile bitişik tügül.
Ulayı Türkçe-21 Biçimi açısıdan muna da yoruma kerek yok;
“yorı-gma [yürüyen, ilerleyen, ilerleyici]”, [“yorı—g+ma → yorı—gma” olmuş kibi körünyür]
“kör-(ü)gmä [kören, körücü; iş kören, çalışan, iş körücü]” [Türkçe-21 Biçimi: “körügmä → körügme”]
# “yorı— (ilerlemek), yorı—g (ilerleyiş, ilerlemeg), yorı—g+ma (ilerleyiş yapan, ilerleyen). Bu durumda “-gma” eki, iki farklı ekten oluşan bir birleşik ek olyur. Mundakı “+ma, +me”, “isimden isim yapan ek” körevide ér.
# Ekler birleşimide ses yitimi, 700’lü yıllar Türkçesi’de de seyrek de olsa körülür.
Kib; “-()nç-sıg → -()nç-ıg” ve/veya “-()nç-sıg → -()n-sıg”;
muŋadınçıg “şaşırtıcı” (muŋad— “şaşmak, hayran olmak”)
Bu konuda bak: ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK YAYINLARI, Paragraf 148.
# “muŋ-(a)d-(ı)nç-sıg → muŋadınç-ıg” veya “muŋ-(a)d-(ı)nç-lıg → muŋadınç-ıg”.
# Ayrıca “muŋ-(a)d-(ı)nç-sıg → muŋadın-sıg” (“s” tügül “ç” tüşümü olyur).
# “muŋ-(a)d-(ı)nç-sıg” ile “muŋ-(a)d-(ı)nç-lıg”, farklı kelimeler ér.
# Mun ses yitimleri, “istisna”lardan ér; söyleyiş kolaylıkı için yapılmış lär ärinç.
ÖRNEKLER:
“ol-mak”, ol-mak-lar”
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, iyelik çekimleri:
| beniŋ olmak | beniŋ olmaklar |
| seniŋ olmak | seniŋ olmaklar |
| äniŋ olmak | äniŋ olmaklar |
| biziŋ olmak | biziŋ olmaklar |
| siziŋ olmak | siziŋ olmaklar |
| olarıŋ olmak | olarıŋ olmaklar |
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, turum çekimleri:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| olmak-ın | olmak-ıŋ | olmak-a | olmak-ta | olmak-tan |
| olmaklar-ın | olmaklar-ıŋ | olmaklar-a | olmaklar-da | olmaklar-dan |
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, “iyelik + turum” çekimleri:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| beniŋ olmak-ın | beniŋ olmak-ıŋ | beniŋ olmak-a | beniŋ olmak-ta | beniŋ olmak-tan |
| seniŋ olmak-ın | seniŋ olmak-ıŋ | seniŋ olmak-a | seniŋ olmak-ta | seniŋ olmak-tan |
| äniŋ olmak-ın | äniŋ olmak-ıŋ | äniŋ olmak-a | äniŋ olmak-ta | äniŋ olmak-tan |
| biziŋ olmak-ın | biziŋ olmak-ıŋ | biziŋ olmak-a | biziŋ olmak-ta | biziŋ olmak-tan |
| siziŋ olmak-ın | siziŋ olmak-ıŋ | siziŋ olmak-a | siziŋ olmak-ta | siziŋ olmak-tan |
| olarıŋ olmak-ın | olarıŋ olmak-ıŋ | olarıŋ olmak-a | olarıŋ olmak-ta | olarıŋ olmak-tan |
| beniŋ olmaklar-ın | beniŋ olmaklar-ıŋ | beniŋ olmaklar-a | beniŋ olmaklar-da | beniŋ olmaklar-dan |
| seniŋ olmaklar-ın | seniŋ olmaklar-ıŋ | seniŋ olmaklar-a | seniŋ olmaklar-da | seniŋ olmaklar-dan |
| äniŋ olmaklar-ın | äniŋ olmaklar-ıŋ | äniŋ olmaklar-a | äniŋ olmaklar-da | äniŋ olmaklar-dan |
| biziŋ olmaklar-ın | biziŋ olmaklar-ıŋ | biziŋ olmaklar-a | biziŋ olmaklar-da | biziŋ olmaklar-dan |
| siziŋ olmaklar-ın | siziŋ olmaklar-ıŋ | siziŋ olmaklar-a | siziŋ olmaklar-da | siziŋ olmaklar-dan |
| olarıŋ olmaklar-ın | olarıŋ olmaklar-ıŋ | olarıŋ olmaklar-a | olarıŋ olmaklar-da | olarıŋ olmaklar-dan |
“ol-mag”, “ol-mag-lar”
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, iyelik çekimleri:
| beniŋ olmag | beniŋ olmaglar |
| seniŋ olmag | seniŋ olmaglar |
| äniŋ olmag | äniŋ olmaglar |
| biziŋ olmag | biziŋ olmaglar |
| siziŋ olmag | siziŋ olmaglar |
| olarıŋ olmag | olarıŋ olmaglar |
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, turum çekimleri:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| olmag-ın | olmag-ıŋ | olmag-a | olmag-da | olmag-dan |
| olmaglar-ın | olmaglar-ıŋ | olmaglar-a | olmaglar-da | olmaglar-dan |
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, “iyelik + turum” çekimleri:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| beniŋ olmag-ın | beniŋ olmag-ıŋ | beniŋ olmag-a | beniŋ olmag-da | beniŋ olmag-dan |
| seniŋ olmag-ın | seniŋ olmag-ıŋ | seniŋ olmag-a | seniŋ olmag-da | seniŋ olmag-dan |
| äniŋ olmag-ın | äniŋ olmag-ıŋ | äniŋ olmag-a | äniŋ olmag-da | äniŋ olmag-dan |
| biziŋ olmag-ın | biziŋ olmag-ıŋ | biziŋ olmag-a | biziŋ olmag-da | biziŋ olmag-dan |
| siziŋ olmag-ın | siziŋ olmag-ıŋ | siziŋ olmag-a | siziŋ olmag-da | siziŋ olmag-dan |
| olarıŋ olmag-ın | olarıŋ olmag-ıŋ | olarıŋ olmag-a | olarıŋ olmag-da | olarıŋ olmag-dan |
| beniŋ olmaglar-ın | beniŋ olmaglar-ıŋ | beniŋ olmaglar-a | beniŋ olmaglar-da | beniŋ olmaglar-dan |
| seniŋ olmaglar-ın | seniŋ olmaglar-ıŋ | seniŋ olmaglar-a | seniŋ olmaglar-da | seniŋ olmaglar-dan |
| äniŋ olmaglar-ın | äniŋ olmaglar-ıŋ | äniŋ olmaglar-a | äniŋ olmaglar-da | äniŋ olmaglar-dan |
| biziŋ olmaglar-ın | biziŋ olmaglar-ıŋ | biziŋ olmaglar-a | biziŋ olmaglar-da | biziŋ olmaglar-dan |
| siziŋ olmaglar-ın | siziŋ olmaglar-ıŋ | siziŋ olmaglar-a | siziŋ olmaglar-da | siziŋ olmaglar-dan |
| olarıŋ olmaglar-ın | olarıŋ olmaglar-ıŋ | olarıŋ olmaglar-a | olarıŋ olmaglar-da | olarıŋ olmaglar-dan |
“ol-malı”, “ol-ma-malı”
| ol-malı män | ol-ma-malı män | ol-malı mı män | ol-ma-malı mı män |
| ol-malı sän | ol-ma-malı sän | ol-malı mı sän | ol-ma-malı mı sän |
| ol-malı än | ol-ma-malı än | ol-malı mı än | ol-ma-malı mı än |
| ol-malı méz | ol-ma-malı méz | ol-malı mı méz | ol-ma-malı mı méz |
| ol-malı séz | ol-ma-malı séz | ol-malı mı séz | ol-ma-malı mı séz |
| ol-malı lär | ol-ma-malı lär | ol-malı mı lär | ol-ma-malı mı lär |
# “tügül” kullanılabilir; “olmalı tügül mü män”, “olmamalı tügül mü män” kibi.
# “ér” ve “émez” ile kullanım; “olmalı ér män”, “olmalı ér mi män”, “olmalı émez mi män” kibi.
“-gma”
| yorı-gma män | yorı-gma tügül män | yorı-gma mı män | yorı-gma tügül mü män |
| yorı-gma sän | yorı-gma tügül sän | yorı-gma mı sän | yorı-gma tügül mü sän |
| yorı-gma än | yorı-gma tügül än | yorı-gma mı än | yorı-gma tügül mü än |
| yorı-gma méz | yorı-gma tügül méz | yorı-gma mı méz | yorı-gma tügül mü méz |
| yorı-gma séz | yorı-gma tügül séz | yorı-gma mı séz | yorı-gma tügül mü séz |
| yorı-gma lär | yorı-gma tügül lär | yorı-gma mı lär | yorı-gma tügül mü lär |
# “tügül” yeriye, aynı anlamda “é-me-z” de kullanılabilir.
# “yorıgma ér män → yorıgma män”, “yorıgma émez män”.
Türkçe–21 Sitesi
