fiilden isim yapan ekler, geçici isim, isim fiiller, olan, olduk, oldukça, olmadan, olunca, sıfat, yüklem ismi
TÜRKÇE211 [16] -dik -an -ince -madan -dikçe-dik, -an, -ince, -madan, -dikçe
FİİLLERE KELEN BAZI EKLER
-dık, -dik, -duk, -dük ; -tık, -tik, -tuk, -tük
Kimi kişilere köre mun ek, “keçmiş zaman sıfat fiil eki” ér. Fakat Türkçe-21 Biçimi’ye köre mun ek, zaman belirtimi için kullanılmaz. Azu tekçe, fiilden isim (ve sıfat) yapan yapım ekleriden biri ér.
Kib, “Bu çocuk ögrencidir. Git-tiğ-i okul, az ileridedir.” anlatımıya bakalım. Bu anlatımdakı “Git-tiğ-i okul, az ileridedir.” cümlesiden ne anlayılmalı? “Az önce kitti” mi, “sürekli kiter” mi? Mun, belirsiz ér.
Anlatım monca belirginleşebilir:
“Bu çocuk ögrenci ér. Kit-di än okul, az ileride ér.” [az önce kitti]
“Bu çocuk ögrenci ér. Kit-(e)r än okul, az ileride ér.” [sürekli kiter]
Örnek; “tanıdık” (“isim” ve “sıfat”) sözcüküye bakalım.
Tanıdık: 1. (isim) Tanışılıp konuşulan kişi, bildik. 2. (sıfat) Daha önceden bililen, körülen, aşina.
“Yolda, tanı-dık kördü män.”, “Yolda, tanı-dık-lar kördü män.” [“Yolda, dost-lar kördü män.” benzeri.]
“Yolda, tanı-dık-(ı)m-ın kördü män.”, “Yolda, tanı-dık-lar-(ı)m-ın kördü män.”
“Yolda, tanı-dık kişi kördü män.”, “Yolda, tanı-dık kişiler kördü män.”
“Yolda, tanı-dık-(ı)m kişi-yin kördü män.”, “Yolda, tanı-dık-(ı)m kişi-ler-in kördü män.”
“tanıdık män, tanıdık sän, tanıdık än, tanıdık méz, tanıdık séz, tanıdık lär”
“tanıdık kişi män, tanıdık kişi sän, tanıdık kişi än, tanıdık kişi méz, tanıdık kişi séz, tanıdık kişi lär”
Türkçe-21 Biçimi, bu ekin, “sıfat ve isim yapan ek” olarak kullanır; ama “yüklem isimi teşkil eten ek” olarak kullanmaz. Ulayı, yukarıdakı anlatımlar, Türkçe-21 Biçimi’ye köre monca olur:
İsim Fiiller
Yani, iş ve hareket bildiren fiilden yapılmış isimler.
224. -duk, -dük; -tuk, -tük
Bu ek 1. sıfat, 2. isim ve 3. nadiren de, yüklem ismi teşkil eder.
l. bar-duk yirdä [IE 24) “vardık (vardığın) yerde”; kut bulma-duk midik tınlıglar (Suv. 41, 9) “saadete (rahmete) erişmemiş alelade canlılar” (ayrıca bk. §136); öŋrä kisrä işidmä-dük at kü (Maitr. 27) “önce ve sonra (şimdi) işitilmemiş (ad ve şöhret) ün”; zaman bakımından ayırt edilemez (indifferent).
2. Bu isim fiilde, işi yapan eskiden nadiren, daha sonra sık sık, iyelik ekleriyle ifade edilmiştir.
Täŋri küç bir-tük üçün (IE 12) “tanrı güç verdiği için”; [......]; küyü küzätü tägin-tük-ümüz üçün (Suv. 401, 8) “görüp gözeterek nefsimizi feda ettiğimiz için”; [......]
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları
“var-dık yer, var-ıl-mış
yer”
“vardı sän yer”
“kut bulma-dık canlılar, kut bulma-mış canlılar, kut bulma-z canlılar, kut bulma-(y)an canlılar”
“işit-me-dik ad, işit-il-me-dik ad, işit-il-me-miş ad”
“Teŋri küç verdi tiyin yarışmagda birinci oldu män”,
“Teŋri küç verdi. Mun için (/munca tiyin/mundun) yarışmagda birinci oldu män”
“kü-(y)ü köz-ed-i tegin-di méz tiyin pişman olmuş tügül méz”
“kü-(y)ü köz-ed-i tegin-di méz. Mun için (/munca tiyin/mundun) pişman olmuş tügül méz”
“Teŋri küç verdi + tiyin + yarışmagda birinci oldu män”
“Koruyarak közederek tegindi méz + tiyin + pişman olmuş tügül méz”
“vardı sän yer”
“kut bulma-dık canlılar, kut bulma-mış canlılar, kut bulma-z canlılar, kut bulma-(y)an canlılar”
“işit-me-dik ad, işit-il-me-dik ad, işit-il-me-miş ad”
“Teŋri küç verdi tiyin yarışmagda birinci oldu män”,
“Teŋri küç verdi. Mun için (/munca tiyin/mundun) yarışmagda birinci oldu män”
“kü-(y)ü köz-ed-i tegin-di méz tiyin pişman olmuş tügül méz”
“kü-(y)ü köz-ed-i tegin-di méz. Mun için (/munca tiyin/mundun) pişman olmuş tügül méz”
“Teŋri küç verdi + tiyin + yarışmagda birinci oldu män”
“Koruyarak közederek tegindi méz + tiyin + pişman olmuş tügül méz”
# “İki tam cümle”yin baglar kän, “tiyin” yeriye “için (üçün)” kullanılır ése, ilk cümleyiŋ yüklem bozulur. Fakat “Teŋri küç verdi. Mun için yarışmagda birinci oldu män.” kibi kullanılabilir.
-an, -en; -(y)an, -(y)en
Fiillerden bu ek ilen yapılan sözcükler, kenelde “sıfat” ér. Ama bazen “keçici isim” olarak da kullanılmış lär.
“Hızlı yürü-(y)en ér sän.”, “Hızlı yürü-(y)en biri ér sän.” , “Hızlı yürü-(y)en kişiler ér séz.”
“Hızlı yürü-(y)en ér sän. Bu yüzden, çabuk varır sän.”
“Hızlı yürü-(y)en sen, çabuk varır sän.”, “Hızlı yürü-(y)en kişi, çabuk varır.”
“Hızlı yürü-(y)en-ler, çabuk varır [lär].”, “Hızlı yürü-(y)en kişiler, çabuk varır [lär].”
“Hızlı yürü-(y)en Ali, yoruldu.”
“Hızlı yürü-(y)en işçiler, yoruldu [lär].”
“Hızlı yürü-(y)en-ler, işçiler ér.”
“Biziŋ hızlı yürü-(y)en, Ali ér.”
“Biziŋ hızlı yürü-(y)en Ali, en önde ilerleyir.”
“Ali, en önde ilerleyir; çünkü biziŋ hızlı
“Ali, Veli, Cemil; en önde ilerleyir [lär]. Çünkü biziŋ hızlı yürü-(y)en-ler ér lär.”
# Türkçe’de, “isimler” ile “sıfatlar” arasıda, kesin çizgiler yok ér.
Kib, “Temir kapı, saglam olur”, “Temir, sert bi metal ér” kibi.
# Mun ek kullanılarak, “kereksiz uzun” cümleler kurulmamalı:
“Okuldan çıktıktan sonra eve gelen Ali, ders çalışmağa başladı.” [kereksiz uzun cümle veya kelime yıgını]
“Ali, okuldan çıktı. Sonra eve keldi. Ders çalışmaga başladı.” [normal cümleli anlatım]
“bakan (bakmakta-bakmış olan) · bakmayan” # “bakan (bakanlık başı, nazır)”
“kıran (kırmakta-kırmış olan) · kırmayan” # kıran (toplu ölümlere neden olan hastalık, afet, sebeb)
# Kib, “bekle-(y)en mi? bekle-me-(y)en mi?” tiye yazılır; “bekle-(y)en mi? bekle-me-(y)en mi?” tiye söyleyilir; “bekli-(y)en mi? bekle-mi-(y)en mi?” tiye söyleyilmez.
-ınca, -ince, -unca, -ünce; -(y)ınca, -(y)ince, -(y)unca, -(y)ünce
“Hızlı kit-ince séz, keride kaldı méz.”,
“Hızlı kit-me-(y)ince séz, keride kalmadı méz.”,
“Akşam konağa gelince, hizmetçiler odaya götürdüler” (Ömer Seyfettin’den).
Türkçe-21 Biçimi: “Akşam konaka kelince män, hizmetçiler benin odaya kötürdü [lär]”.
“Akşam konaka keldi män kän hizmetçiler benin odaya kötürdü [lär]”.
# “Ben akşam konaka kelince, hizmetçiler benin odaya kötürdü.” de olabilir ärinç.
# Kib, “bekle-(y)ince mi? bekle-me-(y)ince mi?” tiye yazılır; “bekle-(y)ince mi? bekle-me-(y)ince mi?” tiye söyleyilir; “bekli-(y)ince mi? bekle-mi-(y)ince mi?” tiye söyleyilmez.
-madan, -meden
“Hızlı kit-meden séz, keride kalmaz méz.”
# “Siz hızlı kit-meden, keride kalmaz méz.” de olabilir ärinç.
“Hızlı kitmez séz kän, keride kalmaz méz.”
“Hızlı kiter séz kän, keride kalır méz.”
-dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe ; -tıkça, -tikçe, -tukça, -tükçe
“Hızlı kit-tikçe séz, keride kaldı méz.”
“Hızlı kit-me-dikçe séz, keride kalmadı méz.”
# “Siz hızlı kit-me-dikçe, keride kalmadı méz.” de olabilir ärinç.
# Mun ek “zaman aralıkı” veya “belli bir süredeki süreklilik” belirtir. Kib “Depoda oldukça bugday var.” cümlesi, yanlış ér. “Depoda çok (veya “çokça” veya “epey”) bugday var.” olabilir. Fakat “Depoda bugday (var) oldukça, sıkıntı yok.” cümlesi, yanlış émez.
# “Çalıştıkça başarılı olur sän.”, “Çalışa çalışa başarılı olur sän.”, “Çalışyır ér sän ése, başarılı olur sän”.
“Çalış-yır é-di”: Keçmiş zamanda şimdiki zaman, keçmiş zamanda süreklilik.
“Çalış-yır é-r”: Keniş zamanda şimdiki zaman, keniş zamanda süreklilik.
“&”, bu tabloda; “sona kelen şahıs zamirleri”yin közderir:
|
olumlu |
olumsuz |
olumlu soru |
olumsuz soru |
| işçi ol-an & |
işçi ol-ma-(y)an & |
işçi ol-an mı & |
işçi ol-ma-(y)an mı & |
| işçi ol-unca & | işçi ol-ma-(y)ınca & | işçi ol-unca mı & | işçi ol-ma-(y)ınca mı & |
| işçi ol-dukça & | işçi ol-ma-dıkça & | işçi ol-dukça mı & | işçi ol-ma-dıkça mı & |
| - | işçi ol-ma_dan & | - | işçi ol-ma_dan mı & |
| işçi ol-du & kän | işçi ol-ma-dı & kän |
işçi ol-du & kän mi |
işçi ol-ma-dı & kän mi |
| işçi é-(y)en & |
işçi é-me-(y)en & |
işçi é-(y)en mi & |
işçi é-me-(y)en mi & |
| işçi é-(y)ince & | işçi é-me-(y)ince & | işçi é-(y)ince mi & | işçi é-me-(y)ince mi & |
| işçi é-dikçe & | işçi é-me-dikçe & | işçi é-dikçe mi & | işçi é-me-dikçe mi & |
| - | işçi é-me_den & | - | işçi é-me_den mi & |
| işçi é-di & kän | işçi é-me-di & kän | işçi é-di & kän mi |
işçi é-me-di & kän mi |
# Munlarıŋ “şahıs zamirleri” ile kullanılabilirliklere de yukarıda biraz teginildi.
Türkçe-21 Sitesi
