imek, olmak, iken, esna, durumda olmak
TÜRKÇE211 [07] É[MEK - OL[MAK - KÄNÉ[MEK - OL[MAK - KÄN
i– ; é– ; är– ; ol–
“é-cek, é-yir, é-r” anlamları
KÄN
“é-cek, é-yir, é-r” anlamları
KÄN
i– ; é– ; är– ; ol–
İstanbul Agızı’da;
# fiileriŋ birleşik çekimler; “i[mek” ve “ol[mak” fiilleri, yardımcı fiil olarak kullanılarak elde etilyir,
# “i[mek” (turumda olmak, turumda bulunmak) fiili; “kelcek, şimdiki, keniş” zaman ekleri ile kullanılmayır,
# “i[mek” fiili, olumsuzluk eki ile kullanılmayır.
Tablo olarak körelim (İstanbul Agızı’ya köre):
| ol– | ol–ma– | i– | i–me– | |
| ol-acak | ol-ma-(y)acak | -- | -- | |
| ol-(u)yor | ol-mu-yor | -- | -- | |
| ol-(u)r | ol-ma-z | -- | -- | |
| ol-muş | ol-ma-mış | i-miş | -- | |
| ol-du | ol-ma-dı | i-di | -- | |
| ol-sa | ol-ma-sa | i-se | -- | |
| -- | -- | i-ken | -- |
Eski Türkçe’de “i[mek” fiili, “är[mäk” biçimide édi ve tüm zaman ekleriyin alır édi (hatta yapım ekleriyin de):
| 700’lü Yıllar Türkçesi | İstanbul Agızı | Türkçe-21 |
| iltilär är-gäy | yakalamış olacaklar |
yakala-dı lär é-cek; yakala-dı lär turumda_ol-cak |
| aktaru är-ür biz | aktarmaktayız |
aktar-ı é-r méz; aktar-makta é-r méz; aktar-makta turumda_ol-ur méz. |
| siziŋ är-mä-z | sizin değil | siziŋ tügül; siziŋ é-me-z |
| kanta är-miş | nerede i-miş | nere-de é-miş |
| tägmiş är-ti | saldırmış i-di (değ-miş i-di) |
teg-miş é-di; saldırmış é-di |
| yok är-sär | yok i-se | yok é-se |
| işläyü är-älim | çalışmak istiyoruz |
işle-(y)i é-(y)elim; işle-mekte é-(y)elim; işler/çalışır turumda_ol-alım |
| yazınçsız är-mäk | günahsız ol-mak |
yaz-(ı)nç-sız/günah-sız é-mek; günahsız turumda_ol-mak |
| öd är-ig | nasihat |
öd é-g; zamansal olgu, tecrübe; nasihat (tecrübe başka kişiye aktarılınca “nasihat” olur) |
| ança sözläyü turur är-kän | öyle (böyle) konuşup durur i-ken | äncä söyleyip/sözleyip turur kän |
Bu konularda bak: ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları; Paragraf 238...248; Paragraf 269; Paragraf 437.
“Turumda-olmak” fiili, “är[mäk” biçimde kullanılır ése;
# “är-cek, är-yir, är-ür, är-di, är-miş”,
# “är-me-cek, är-me-yir, är-me-z, är-me-di, är-me-miş”,
# “är-se” ; “är-me-se” olur.
“Turumda-olmak” fiili, “i[mek” olarak kullanılır ése;
# “i-cek, i-yir, i-r, i-di, i-miş”,
# “i-me-cek, i-me-yir, i-me-z, i-me-di, i-me-miş”,
# “i-se” ; “i-me-se” olur.
Mun fiiliŋ “i[mek” biçimiyin konuşmagda kullanmak, biraz zor kük. Çünkü İstanbul Agızı’dakı kib “oldu i-di”, “olmayacak mı i-di” biçimleri, konuşmagda ve yazmagda kenelde mon şekillere çarpılyır; “oldu-y-du”, “olmayacak mı-y-dı”. Kolay söyleyiş için, sık kullanılan mun fiilin, “é[mek” olarak kullanmak da mümkün ér:
# “é-cek, é-yir, é-r, é-di, é-miş”,
# “é-me-cek, é-me-yir, é-me-z, é-me-di, é-me-miş”,
# “é-se” ; “é-me-se” olur.
“é”, “e-i” arası bi sesin közderir (“i”ye daha yakın). Mun son biçimler, konuşmag tılı için en uygun biçimler ér; “yapçak émez män”, “yaptı écek sän kän”, “oldu édi”, “olmacak édi mi” kibi.
Türkçe-21 Biçimi, kenelde “é[mek” biçimiyin kullanır. Ama kerek olmag turumuda, äniŋ üç biçim de kullanılabilir (kib sözcük türetmeg için).
Şimdi “ol[mak” ve “é[mek” fiilleriyiŋ çekimlerin körelim [Türkçe-21 biçimleri]:
“ol[mak”
| olumlu | olumsuz | olumlu soru | olumsuz soru |
| ol-cak män | ol-ma-cak män | ol-cak mı män | ol-ma-cak mı män |
| ol-cak sän | ol-ma-cak sän | ol-cak mı sän | ol-ma-cak mı sän |
| ol-cak än | ol-ma-cak än | ol-cak mı än | ol-ma-cak mı än |
| ol-cak méz | ol-ma-cak méz | ol-cak mı méz | ol-ma-cak mı méz |
| ol-cak séz | ol-ma-cak séz | ol-cak mı séz | ol-ma-cak mı séz |
| ol-cak lär | ol-ma-cak lär | ol-cak mı lär | ol-ma-cak mı lär |
| ol-yur män | ol-ma-yır män | ol-yur mu män | ol-ma-yır mı män |
| ol-yur sän | ol-ma-yır sän | ol-yur mu sän | ol-ma-yır mı sän |
| ol-yur än | ol-ma-yır än | ol-yur mu än | ol-ma-yır mı än |
| ol-yur méz | ol-ma-yır méz | ol-yur mu méz | ol-ma-yır mı méz |
| ol-yur séz | ol-ma-yır séz | ol-yur mu séz | ol-ma-yır mı séz |
| ol-yur lär | ol-ma-yır lär | ol-yur mu lär | ol-ma-yır mı lär |
| ol-(u)r män | ol-ma-z män | ol-(u)r mu män | ol-ma-z mı män |
| ol-(u)r sän | ol-ma-z sän | ol-(u)r mu sän | ol-ma-z mı sän |
| ol-(u)r än | ol-ma-z än | ol-(u)r mu än | ol-ma-z mı än |
| ol-(u)r méz | ol-ma-z méz | ol-(u)r mu méz | ol-ma-z mı méz |
| ol-(u)r séz | ol-ma-z séz | ol-(u)r mu séz | ol-ma-z mı séz |
| ol-(u)r lär | ol-ma-z lär | ol-(u)r mu lär | ol-ma-z mı lär |
| ol-muş män | ol-ma-mış män | ol-muş mu män | ol-ma-mış mı män |
| ol-muş sän | ol-ma-mış sän | ol-muş mu sän | ol-ma-mış mı sän |
| ol-muş än | ol-ma-mış än | ol-muş mu än | ol-ma-mış mı än |
| ol-muş méz | ol-ma-mış méz | ol-muş mu méz | ol-ma-mış mı méz |
| ol-muş séz | ol-ma-mış séz | ol-muş mu séz | ol-ma-mış mı séz |
| ol-muş lär | ol-ma-mış lär | ol-muş mu lär | ol-ma-mış mı lär |
| ol-du män | ol-ma-dı män | ol-du mu män | ol-ma-dı mı män |
| ol-du sän | ol-ma-dı sän | ol-du mu sän | ol-ma-dı mı sän |
| ol-du än | ol-ma-dı än | ol-du mu än | ol-ma-dı mı än |
| ol-du méz | ol-ma-dı méz | ol-du mu méz | ol-ma-dı mı méz |
| ol-du séz | ol-ma-dı séz | ol-du mu séz | ol-ma-dı mı séz |
| ol-du lär | ol-ma-dı lär | ol-du mu lär | ol-ma-dı mı lär |
| ol-sa män | ol-ma-sa män | ol-sa mı män | ol-ma-sa mı män |
| ol-sa sän | ol-ma-sa sän | ol-sa mı sän | ol-ma-sa mı sän |
| ol-sa än | ol-ma-sa än | ol-sa mı än | ol-ma-sa mı än |
| ol-sa méz | ol-ma-sa méz | ol-sa mı méz | ol-ma-sa mı méz |
| ol-sa séz | ol-ma-sa séz | ol-sa mı séz | ol-ma-sa mı séz |
| ol-sa lär | ol-ma-sa lär | ol-sa mı lär | ol-ma-sa mı lär |
“é[mek”
| olumlu | olumsuz | olumlu soru | olumsuz soru |
| é-cek män | é-me-cek män | é-cek mi män | é-me-cek mi män |
| é-cek sän | é-me-cek sän | é-cek mi sän | é-me-cek mi sän |
| é-cek än | é-me-cek än | é-cek mi än | é-me-cek mi än |
| é-cek méz | é-me-cek méz | é-cek mi méz | é-me-cek mi méz |
| é-cek séz | é-me-cek séz | é-cek mi séz | é-me-cek mi séz |
| é-cek lär | é-me-cek lär | é-cek mi lär | é-me-cek mi lär |
| é-yir män | é-me-yir män | é-yir mi män | é-me-yir mi män |
| é-yir sän | é-me-yir sän | é-yir mi sän | é-me-yir mi sän |
| é-yir än | é-me-yir än | é-yir mi än | é-me-yir mi än |
| é-yir méz | é-me-yir méz | é-yir mi méz | é-me-yir mi méz |
| é-yir séz | é-me-yir séz | é-yir mi séz | é-me-yir mi séz |
| é-yir lär | é-me-yir lär | é-yir mi lär | é-me-yir mi lär |
| é-r män | é-me-z män | é-r mi män | é-me-z mi män |
| é-r sän | é-me-z sän | é-r mi sän | é-me-z mi sän |
| é-r än | é-me-z än | é-r mi än | é-me-z mi än |
| é-r méz | é-me-z méz | é-r mi méz | é-me-z mi méz |
| é-r séz | é-me-z séz | é-r mi séz | é-me-z mi séz |
| é-r lär | é-me-z lär | é-r mi lär | é-me-z mi lär |
| é-miş män | é-me-miş män | é-miş mi män | é-me-miş mi män |
| é-miş sän | é-me-miş sän | é-miş mi sän | é-me-miş mi sän |
| é-miş än | é-me-miş än | é-miş mi än | é-me-miş mi än |
| é-miş méz | é-me-miş méz | é-miş mi méz | é-me-miş mi méz |
| é-miş séz | é-me-miş séz | é-miş mi séz | é-me-miş mi séz |
| é-miş lär | é-me-miş lär | é-miş mi lär | é-me-miş mi lär |
| é-di män | é-me-di män | é-di mi män | é-me-di mi män |
| é-di sän | é-me-di sän | é-di mi sän | é-me-di mi sän |
| é-di än | é-me-di än | é-di mi än | é-me-di mi än |
| é-di méz | é-me-di méz | é-di mi méz | é-me-di mi méz |
| é-di séz | é-me-di séz | é-di mi séz | é-me-di mi séz |
| é-di lär | é-me-di lär | é-di mi lär | é-me-di mi lär |
| é-se män | é-me-se män | é-se mi män | é-me-se mi män |
| é-se sän | é-me-se sän | é-se mi sän | é-me-se mi sän |
| é-se än | é-me-se än | é-se mi än | é-me-se mi än |
| é-se méz | é-me-se méz | é-se mi méz | é-me-se mi méz |
| é-se séz | é-me-se séz | é-se mi séz | é-me-se mi séz |
| é-se lär | é-me-se lär | é-se mi lär | é-me-se mi lär |
İsimler İle Kullanım [”&”; “sona kelen şahıs zamirleri”yin közderyir]:
| işçi ol-cak & | işçi ol-ma-cak & | işçi ol-cak mı & | işçi ol-ma-cak mı & |
| işçi ol-yur & | işçi ol-ma-yır & | işçi ol-yur mu & | işçi ol-ma-yır mı & |
| işçi ol-(u)r & | işçi ol-ma-z & | işçi ol-(u)r mu & | işçi ol-ma-z mı & |
| işçi ol-muş & | işçi ol-ma-mış & | işçi ol-muş mu & | işçi ol-ma-mış mı & |
| işçi ol-du & | işçi ol-ma-dı & | işçi ol-du mu & | işçi ol-ma-dı mı & |
| işçi ol-sa & | işçi ol-ma-sa & | işçi ol-sa mı & | işçi ol-ma-sa mı & |
| işçi é-cek & | işçi é-me-cek & | işçi é-cek mi & | işçi é-me-cek mi & |
| işçi é-yir & | işçi é-me-yir & | işçi é-yir mi & | işçi é-me-yir mi & |
| işçi é-r & | işçi é-me-z & | işçi é-r mi & | işçi é-me-z mi & |
| işçi é-miş & | işçi é-me-miş & | işçi é-miş mi & | işçi é-me-miş mi & |
| işçi é-di & | işçi é-me-di & | işçi é-di mi & | işçi é-me-di mi & |
| işçi é-se & | işçi é-me-se & | işçi é-se mi & | işçi é-me-se mi & |
# “ér”, bazen közderilmemiş olabilir: “işçi ér män” yeriye “işçi män” kibi.
# “än”, bazen közderilmemiş olabilir: “işçi ér än” yeriye “işçi ér” kibi.
# Benzer çekimler; “et[mek”, “yap[mak”, “kıl[mak” fiilleri ilen de olur.
# İsimlere zaman ekleri eklemek, mantık tışı ér. Kib “ögretmendi” yanlış, ”ögretmen édi” togru ér.
“é-cek, é-yir, é-r” anlamları
| “ögretmen ol-du” |
: |
“önceden ögretmen émez kän; keçmiş zamanda äniŋ turum, ögretmen’e
tönüştü” |
| “ögretmen é-di” |
: |
“keçmiş zamanda, ögretmen turumuda bulundu” |
Yanya “ögretmen ol-muş”, “ögretmen é-miş”; “ögretmen ol-sa”, “ögretmen é-se” kibi.
Örneklerden mon körülyür;
“ol-du, ol-muş, ol-sa” kelimeleri, “turum tegişimi” anlamı veryir,
“é-di, é-miş, é-se” kelimeleri, “turum” belirtyir.
Ulayı mon tanım yapılabilir ärinç:
“i—”: turumda olmak, turumda bulunmak.
# Ulayı “i—” fiiliye, “turumda olmak fiili” de tiyilebilir ärinç.
Munlara köre; “é-cek, é-yir, é-r” kelimeleriyiŋ anlamların kavramagın teneyelim:
“ögretmen ol-cak”: “önceden ögretmen émez kän, kelcek zamanda ögretmen’e tönüşçek”
“ögretmen é-cek”: “kelcek zamanda, ögretmen turumuda buluncak” [“keçmişte azu şimdi azu kelcekteki belli sürede, ögretmen ér azu ögretmen émez”].
“ögretmen ol-yur”: “önceden ögretmen émez kän, şimdi ögretmen’e tönüşyür” [“ögretmenlik egitimi alyır” veya “ögretmenlik yapmak için yetki belgesi almak süreçi süryür”]
“ögretmen é-yir”: “şimdi, ögretmen turumuda bulunyur”
“ögretmen ol-(u)r”: “önceden ögretmen émez kän, ögretmen’e tönüşür” [“ögretmenlik egitimi alır” veya “ögretmenlik yapmak için yetki belgesi alır” ve “ögretmene tönüşür”]
“ögretmen é-r”: “ögretmen turumuda bulunur”
“Bu okulun bitiren kişi, ögretmen olur” azuca “ögretmen’e tönüşür”
“Diplomayın alıp ögretmen oldu än ése, ögretmen ér än” azuca “her zaman ögretmen ér”
“Şimdi nezle ér än, yarın da nezle olcak” cümlesi yanlış ér. Çünkü nezle kişi, ertesi kün tekrar nezleye yakalanmaz; “Şimdi nezle ér än, yarın da nezle écek” olmalı.
“Keçen yıl ögretmen oldu, kelcek yıl da ögretmen olcak” yanlış;
“Keçen yıl ögretmen oldu, kelcek yıl da ögretmen écek” togru.
“Keçen yıl ögretmen édi, kelcek yıl da ögretmen olcak” yanlış;
“Keçen yıl ögretmen édi, kelcek yıl da ögretmen écek” togru.
“Beş yıl önce ögretmen oldu; keçen yıl ögretmen édi, kelcek yıl da ögretmen écek” togru.
“Keçen olimpiyatlarda yarışmagcı édi, kelcek olimpiyatlarda da yarışmagcı écek” de togru.
“Keçen olimpiyatlarda yarışmagcı oldu, kelcek olimpiyatlarda da yarışmagcı olcak” da togru.
“Her zaman ögretmen olur” cümlesi, neŋ ögretmen için kullanıldı ése yanlış olur. Çünkü neŋ kişi, sürekli ögretmen’e tönüşüp turmaz; bir kez ögretmen olur, ögretmen kalır; “Her zaman ögretmen ér” olmalı.
Fakat kib; “Ändä yetenek var ése, her zaman ögretmen olur” cümlesi, ögretmen olmayan biri için kullanılmış olsun. Mon anlamda kullanılınca, togru olur: “ögretmen tügül än; ama ändä yetenek var ése, äniŋ ögretmen’e tönüşmeg, her zaman mümkün ér; äniŋ yaş önemsiz ér.”
# ög-re-t–, ög-re-t-mek, ög-re-t-en, ög-re-t-(g)en, ög-re-t-(m)en [“ög”: akıl]
KÄN
İstanbul Agızı’da, “-ken” eki, togrudan fiil tabanıya, tekçe “i—” fiilide kelyir [i—ken].
237. -kän Bu ek sadece, är– yardımcı fiilinin tabanında tevsik edilmiştir; bunun dışında, daima, isim tabanlarına gelir.
437. ärkän için diğer örnekler: ança sözläyü turur ärkän, ... “böyle konuşup durur iken, ...”
Bu konuda bak: ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları
700’lü yıllarda da benzer şekilde édi émiş [är—kän].
İstanbul Agızı’da, mesela “i-ken” olyur, “ol-ken” olmayır; “ol-(u)r-ken” olyur. Yani tüzensiz kullanım var.
Mun turum, mon olasılıkın tüşündüryür; mun ek, gerçekte “ek” tügül édi de “kelime” édi mi? Acaba, daha öncelerde kelime édi de sonradan ek mi oldu édi?
İKEN Sonuna getirilen sözcüğe durum ve zaman anlamı katan ve “-kan / -ken” biçiminde ekleşebilen belirteç:
“Üsküdar’a gider iken aldı da bir yağmur.”
“Uyur iken uyardılar diriye saydılar bizi.” - Pir Sultan Abdal.
ESNA Bir işin yapıldığı an, sıra: “O esnada ben burada değildim.”
Bu konuda bak: dildernegi.org.tr/TR,274/turkce-sozluk-ara-bul.html
İKEN Esnasında, ...-dığı / -diği hâlde, ...-dığı / -diği zaman:
“Dil bizim dilimiz iken, kitabımız bizim yabancımız olmuştu.” - M. Ş. Esendal.
“Ben burada iken kimin haddine seni korkutmak!” - O. C. Kaygılı.
ESNA Bir işin yapıldığı an, sıra:
“Ben de o esnada onun söyleyemediği tarafları zihnimden tamamlıyordum.” - R. N. Güntekin.
Bu konuda bak: dijitalsozluk.com/search.php?dict=tursoz
Her iki sözcük (“iken”, “esna”) de; “an” veya “zaman aralıkı” anlatyır ärinç.
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, “kän”;
• olaylarda zamandaşlık belirtir;
• “esna” ile yakın anlamlı ér;
• “sözcük” kibi kullanılır (“iken” yeriye “kän” kullanılır), çelişkisiz tüzenli kullanım olsun tiyin.
“Öyle konuşup turur än kän, ...” → “Öyle konuşup turur kän, ...”
“Öyle konuşup turur méz kän, ...”
“Üsküdar’a kiter (än) kän aldı da bir yagmur.”
“Üsküdar’a kiter méz kän aldı da bir yagmur.”
“Uyur (än) kän uyardı lär; tiriye saydı lär bizin.”
“Uyur méz kän uyardı lär; tiriye saydı lär bizin.”
“Tıl, biziŋ tıl édi kän, biziŋ kitab bize yabancı olmuş édi.”
“Ben burada ér kän kimiŋ hadde senin korkutmak!”
“Öyle ér kän, ben de söyleyemedi än tarafların, beniŋ zihinden tamamlayır édi män.”
“Öyle konuşup turur än kän, çay içyir édi méz.” → “Öyle konuşup turur kän, çay içyir édi méz.”
“Öyle konuşup turur méz kän, çay içyir édi méz.”
“Ögrenci olcak män kän işin bıraktı écek män.”
“Çok sıcak veya çok soguk havalarda, tışarıya çıkçak män kän şapkamın kiyer män.”
“Hasta édi män kän beniŋ ateş 40 derece oldu édi.”
# “Hasta édi män.” + “kän” + “Beniŋ ateş 40 derece oldu édi.”
# “écek, éyir, ér, édi, émiş”, bazen közderilmemiş olabilir;
“Öyle ér kän, ...”, “Äncä ér kän, ...”, “Munca ér kän, ...” yerleriye
“Öyle kän, ...”, “Äncä kän, ...”, “Munca kän, ...” kibi.
“Öyle konuşup turur méz kän, ...”
“Üsküdar’a kiter (än) kän aldı da bir yagmur.”
“Üsküdar’a kiter méz kän aldı da bir yagmur.”
“Uyur (än) kän uyardı lär; tiriye saydı lär bizin.”
“Uyur méz kän uyardı lär; tiriye saydı lär bizin.”
“Tıl, biziŋ tıl édi kän, biziŋ kitab bize yabancı olmuş édi.”
“Ben burada ér kän kimiŋ hadde senin korkutmak!”
“Öyle ér kän, ben de söyleyemedi än tarafların, beniŋ zihinden tamamlayır édi män.”
“Öyle konuşup turur än kän, çay içyir édi méz.” → “Öyle konuşup turur kän, çay içyir édi méz.”
“Öyle konuşup turur méz kän, çay içyir édi méz.”
“Ögrenci olcak män kän işin bıraktı écek män.”
“Çok sıcak veya çok soguk havalarda, tışarıya çıkçak män kän şapkamın kiyer män.”
“Hasta édi män kän beniŋ ateş 40 derece oldu édi.”
# “Hasta édi män.” + “kän” + “Beniŋ ateş 40 derece oldu édi.”
# “écek, éyir, ér, édi, émiş”, bazen közderilmemiş olabilir;
“Öyle ér kän, ...”, “Äncä ér kän, ...”, “Munca ér kän, ...” yerleriye
“Öyle kän, ...”, “Äncä kän, ...”, “Munca kän, ...” kibi.
# “än”, bazen közderilmemiş olabilir (anlam belirsizliki olmayır ése);
“Öyle konuşup turur än kän, sessizce tinleyir édi méz.” yeriye
“Öyle konuşup turur kän, sessizce tinleyir édi méz.” kibi.
Türkçe-21 Sitesi
