bağlaç, beraberlik, birliktelik, edat, il- fiili, ile, ilen, ilgeç, ilgi, ilinti, ilmek, ilmik, sözcük türetmek
TÜRKÇE213 [02] İLE İLENİLE • İLEN
İLE: bağ.
1. Kelimenin sonuna geldiğinde birliktelik, beraberlik, araç, neden veya durum anlatan cümleler yapmaya yarayan bir söz: “Çabuk bir süvari ile bana haber gönderiniz.” -Ö. Seyfettin.
2. Bazı soyut adlara getirildiğinde “... olarak, ... bir biçimde” anlamında durum zarfları oluşturan bir söz: “Merhametle ona bakıyordu.”
3. Cümle içinde aynı görevde bulunan iki ögeyi birbirine bağlamaya yarayan bir söz: “Annesi ile (annesiyle) babası geldiler.” “Leylâ ile Mecnun.” “Gelmeleri ile gitmeleri bir oldu.”
Bu konuda bak: tdk.org.tr > Güncel Türkçe Sözlük
- - - - - - - - - -
İLEN, (İLEM): İle, beraber, birlikte, ... leyin; -le, -likle.
Bu konuda bak: tdk.org.tr > Tarama Sözlüğü
- - - - - - - - - -
İLEN -INAN (il. hlk.): İle
“Sünbülün davası servi dal ilen / Bülbülün kavgası bahar gül ilen” –Kâtibî
“Karnın yardım, kazmayınan belinen / Yüzün yırttım tırnağınan elinen” –Âşık Veysel
Bu konuda bak: dildernegi.org.tr > Türkçe Sözlük
Bazı kaynaklarda Veysel’iŋ tizeler, monca keçyir:
“Karnın yardım, kazmayınan bel ilen / Yüzün yırttım tırnağınan el ilen” –Âşık Veysel
Veysel’iŋ satırlarda, “ilen”iŋ “aracılık, vasıta” anlamı, belirgin körülyür: “(Toprakın) kazmaç ve bel araçları ile, kazmaç ve bel kullanarak yardı män/ kazdı män” anlamda tiyir.
# “Kazma (kaz-aç? kaz-gaç? kaz-maç?)” ile “bel”: Toprakın işlemek için kullanılan iki alet.
Mun turumda, “ile” ve “ilen” sözcükleriyin, Türkçe-21 Biçimi’ye köre tanımlayalım:
• İLE: ( bag.)
1. Kelimeyiŋ sona keldi kän “birliktelik, beraberlik, turum” anlatan cümleler yapmaka yarayan söz: “Bene çabuk bir at ile bir katır gönderiŋ.” (“bir at ve bir katır”, “bir atıŋ yanda bir katır”).
2. Bazı soyut adlara ketirildi kän “... olarak, ... biçimde” anlamda turum zarfları oluşturan söz: “Merhamet ile änä bakyır édi.” [Änä merhametli bakyır édi]
3. Cümlede aynı körevde bulunan iki ögeyin baglamaka yarayan söz: “Äniŋ ana ile äniŋ baba keldi.” “Leylâ ile Mecnun.” “Olarıŋ kelmeg ile olarıŋ kitmeg bir oldu.”
• İLEN: ( bag.)
Kelimeyiŋ sona keldi kän “araç, aracılık, neden” anlatan cümleler yapmaka yarayan söz: “Çabuk neŋ süvari ilen bene haber gönderiŋ.” (“süvariyiŋ aracılık ile haber gönderiŋ”).
Türkçe-21 Biçimi’ye Köre Örnekler:
| BİRLİKTELİK, YANYANALIK | ARAÇ - ARACI |
|
Kaşık ile şeker aldı. (Kaşık ve şeker aldı) |
Kaşık ilen şeker aldı. (Kaşıkın araç/aracı yaparak/kullanarak şeker aldı) |
|
Kendiyiŋ arkadaşa tekne ile at gönderdi. (Kendiyiŋ arkadaşa tekne ve at gönderdi) |
Kendiyiŋ arkadaşa tekne ilen at gönderdi. (Kendiyiŋ arkadaşa, tekneyin araç/aracı yaparak at gönderdi) |
|
Dama merdiven ile çıktı. (Merdiven alıp dama çıktı) |
Dama merdiven ilen çıktı. (Dama merdiven kullanarak çıktı) |
|
Bir paket ile bir hediye gönderdi. (Bir paket ve bir hediye gönderdi) |
Bir paket ilen bir hediye gönderdi. (Bir pakete koyup bir hediye gönderdi) |
# “Sebeb/ neden” olan şey de “araç - aracı” olarak tüşünülebilir:
“Yogun kar yagışı ilen yollar kapandı.”
“Aldı än haber ilen çok sevindi”,
“Kendiyiŋ arkadaşlarıŋ yardım ilen ol işin başardı.”
“Kendiyiŋ arkadaşlarıŋ yardım ilen ol işe kirdi.”
# Anlam açık ése bazen “ile”; “ilen” yeriye kelmiş olabilir: “Şekerin kaşık ile alıp çay bardakıya koydu” kibi. Ama asıl olan, her biri, kendiyiŋ körevde kullanılmag ér.
# Konuşmagda “ile, ilen” sözcükleriye, kerekenden fazla vurgu yapılmamalı; normal ve akıcı söyleyilmeli lär.
“yap—”;
| yapmak ile | yapmamak ile | yapmak ile mi | yapmamak ile mi |
| yapmag ile | yapmamag ile | yapmag ile mi | yapmamag ile mi |
| yapmak ilen | yapmamak ilen | yapmak ilen mi | yapmamak ilen mi |
| yapmag ilen | yapmamag ilen | yapmag ilen mi | yapmamag ilen mi |
| yapmak için | yapmamak için | yapmak için mi | yapmamak için mi |
| yapmag için | yapmamag için | yapmag için mi | yapmamag için mi |
# Mon anlayılyır: “il— (baglamak, tügümlemek)” fiiliden “il—e” türemiş; “il—e”den de “il—e+n” türeyir.
| SÖZCÜK | CİNS | ANLAM |
| il— | fiil |
1. Hafif tügüm yaparak baglamak. 2. Halı tokur kän tügümlerin baglamak. 3. (kimi yerel agızlarda) Tegmek, tokunmak. |
| il-mek | isim | ilmik. |
| il-mek-le— | fiil | ilmek turumuya ketirmek. |
| il-mik | isim | çözülmeg kolay tügüm, egreti tügüm. |
| il-mik-le— | fiil | egreti tügüm ilen baglamak. |
| il-mik-le-n— | fiil | bkz. |
| il-mik-le-t— | fiil | bkz. |
| il-mik-li | isim | bkz. |
| il-mik-siz | isim | bkz. |
| il-(i)n— | fiil | bkz. |
| il-(i)n-ek | isim | bkz. |
| il-(i)n-ti | isim | bkz. |
| il-(i)n-ti-le— | fiil | bkz. |
| il-(i)n-ti-li | isim | bkz. |
| il-e |
baglaç, edat |
1. (...) 2. (...) 3. (bag.) Cümlede aynı körevde bulunan iki ögeyin biri biriye baglamaka yarar... |
| il-geç | isim | (edat) (...) |
| il-gi | isim | bkz. |
| il-gi-le— | fiil | bkz. |
| il-gi-le-n— | fiil | bkz. |
| il-(i)ş— | fiil | bkz. |
| il-(i)ş-ki |
isim | bkz. |
| ilginç | isim | bkz. |
Sözlüklere mondun baka séz; “il[mek” fiiliden türemiş öteki sözcükleriŋ anlamlar için ve yukarıda äniŋ anlam verilmeyen sözcükleriŋ anlamlar için.
# “ilginç” sözcükü acaba;
- “il[mek” fiil köküye; “g ilen kenişlemiş -(i)nç” kelerek, “il-(g)(i)nç” biçimide mi türemiş?
- “il-gi-n[mek” olarak türemiş ama kullanımda olmayan neŋ fiilden, “ilgin-ç” olarak mı türemiş?
- “il-gi-ç” olmalı kän hatalı olarak “il-gi-nç” mi olmuş?
# Acaba “ilmek (isim)” ile “ilmik (isim)” sözcükleriyiŋ arada, az veya çok, anlam farkı olabilir mi?
Ad türü sözcüklere, öd (zaman) ekleri ketirilmez. Kib, “Ali, kel édi” cümlesi, monca olmaz; “Ali, keldi”.
“Ali, keldi” ve benzer cümlelerde; “kel-di” = “kel[mek” + “körülen keçmiş öd eki” ér; “kellik” belirtmez.
Ayrıca bak: TÜRKÇE211 [17] VASITA HALİ, YÖN HALİ
Türkçe-21 Sitesi
