bozuk kelime, bozuk sözcük, çok anlamlılık, dilin topluma etkisi, gövde sözcük, kelime türetmek, kusurlu kelime, kusurlu sözcük, sözcük türetmek, takıntı, toplumun dile etkisi, Türkçe’ye çarpık bakış, Türkçe’yi anlamak, yanlış türetim, yapım ekleri
TÜRKÇE212 [06] SÖZCÜK TÜRETMEKSÖZCÜK TÜRETMEK NE ÉR?
Türkçe’de “kök” sözcükler var. Ayrıca “yapım ekleri” bulunur. En temel tanım olarak “sözcük türetmek”, mon ér; “kök”e “yapım eki” ketirerek “kövde” oluşturmak.
Kib, “say—” kök fiiliyin ele alalım. “say—” fiili, birden çok anlamlı fiil ér, kib:
| 1. Äniŋ sayıyın belirlemek | : |
“Tabaktakı elmaların say!”, |
| 2. Sıra ile söylemek | : |
“Zamirlerin say!” |
| 3. Öyle kabul etmek | : |
“Benin yok say!” |
| 4. Hürmet etmek, ayamak | : |
“Seniŋ atayın say!” |
“say—” “kök fiil”iye, “-gı” yapım eki ketirilir ése “say-gı” “kövde isim sözcük”ü türemiş olur.
Yanya “-ı” yapım eki ketirilir ése, “say-ı” “kövde isim sözcük”ü türemiş olur.
Ayrıca “kövde”lerden de türetim yapılır; “say-ı-lı”, “say-gı-lı” teg.
“say-gı” sözcükü, “anlam bagı” ile “say—” köküye baglı ér. “say-gı-lı” sözcükü, “anlam bagı” ile “say-gı” kövdesiye baglı ér.
Ayrıca türetim, sürdürülebilir:
say-gı-sız, say-gı-sız-lık, say-gı-sız-laş—, ...
say-ı-sız, say-ı-sız-lık, say-ı-sız-laş—, ...
say-ı-sız, say-ı-sız-lık, say-ı-sız-laş—, ...
“say (tüz, ince, yassı)” isim köküden de ayrıca türetimler yapılabilir.
Her kök, belli anlam/anlamlar taşır. Her yapım eki de belli anlam/anlamlar taşır. Bu turumda “sözcükten sözcük türetmek”, gerçekte mon anlama kelir:
“Neŋ sözcüke, neŋ yapım eki kelince; ortaya çıkan yeni sözcüküŋ anlam ne olur?” sorusuya yanıt bulmak. Mun soruya ne kadar togru yanıt verilebilir ése; türetilen sözcük, anca o kadar saglam-togru olur.
Yani ortaya çıkan yeni sözcüke “isteyilen anlamın yüklemek” söz konusu olamaz. Türetilen sözcük, “togal olarak” anlam veya anlamlar taşır. Ulayı “türetim yapmak”; mun anlamın anlamaktan, bilmekten, bildirmekten ibaret ér.
Sözlüklere bakılır ése, kib, “saygı” kelimesi var. Ama “sayga, saygu” kelimeleri yok. Ama Türkçe’de “sayga, saygu” kelimeleri, togal olarak var ér. Çünkü Türkçe’de “say—” fiili de var, fiilden isim yapan “-ga, -gı, -gu” ekleri de var. Sözlüklerde munlarıŋ var olmamag, mun gerçekin tegiştirmez. Önemli olan, mon sorulara togru yanıt verilmeg ér; “say-ga” ne anlama kelir, “say-gu” ne anlama kelir?
Neŋ kelimeyin türetmiş kişi, türetim mantıkıyın da açıklamalı. Kib monca;
“say-gı, bil-gi, kör-gü” kelimelerideki “-gı” ekleri, “say—, bil—, kör—”
fiilleriye, falan anlamların yüklemiş ér. Ben de “-gı” ekiyin aynı anlamda
kullanarak “kel-gi” sözcüküyün türetti män. Ve “kelgi” sözcüküyüŋ anlam da
mon olyur: ...
Aksi halde, türetim togru olsa bile, öteki kişiler “türetim mantıkı”yın anlamaz ése, “uyduruk” tiyip keçer lär.
“Türetim mantıkı” tutarlı olarak ortaya koyulamayan türetim, türetim falan olmaz; sadece saçmalamag olur.
“Yeni” sözcük türetmek, basit bi şey émez. Bazen, neŋ “türetilen kelime”yiŋ üzerde, künlerce çalışmak bile yeterli olmayabilir.
Sözcükten sözcük türetmekin, mon kişiler yapmalı; Türkçe grameri, Türkçe sözcükler, sözcük türetmek konularıda, yeterli bilgi birikimi, anlayış-körüş etinmiş kişiler. Mun konularda yeterli bilgi iyesi olmayanlarcag ortaya koyulcak sözcükler, bozuk ya da kusurlu olabilir.
[Sözcükten sözcük türetmekin, mon kişiler yapmalı; mon konularda yeterli bilgi birikimi, anlayış-körüş etinmiş kişiler; Türkçe grameri, Türkçe sözcükler, sözcük türetmek. Mun konularda, olarda yeterli bilgiler olmayan kişiler, “yeni” sözcükler ortaya koyar lär ése; mun sözcükler, bozuk ya da kusurlu olabilir.]
Kib, neŋ avukat, hukuksul neŋ sözcük türetmiş olsun. Mun kelimeyin kullanmaga başlamagdan önce, mun türetim konusuda, tıl bilgisi uzmanlarıya danışsa, uygun tutum olur.
Bazı kişiler, tıl bilgisi uzmanı kibi körünebilir. Ama gerçekte, bazı “takıntılar” nedeni ilen veya başka nedenler ilen, Türkçe’yin anlayamamış kişiler olabilir lär. Veya olarıŋ Türkçe’ye bakışlar, çarpık veya maksatlı olabilir. Mundun, olarıŋ Türk Tılları’ya bakışlar da çarpık veya maksatlı olabilir. Munca kişileriŋ sözlere karşı da dikkatli olmak kerek ér.
Fiil ve isim türetimleride; türeyen ile tabanıŋ aradakı “anlam bagları”, kenelde küçlü ér, belirgin ér. Ancak yardımcı sözcüklerde (edat, baglaç vs), isimlerdekilere-fiilerdekilere köre, daha “zayıf baglar” da körülebilir.
“Kökler” ile “ekler” çok önemli ér. Ulayı neŋ kökten, kusurlu neŋ türetim yapılsa, bu türetimdeki kusurun kitermek, her zaman mümkün olur. Veya togru biçimin türetebilmek, her zaman mümkün olur. Fakat neŋ “kök” veya neŋ “ek” yitirilmiş ése; büyük kayıp olur.
Türetimlere kirişmekten önce, tüzgün yapılı Türkçe kökenli kelimelerin termek kerek. Yani kök-ek belli, türetim mantıkı belli Türkçe kökenli kelimelerin termek kerek. Munlardan bazılar, ikibin yıldan beri kullanılmayır bile olabilir. Ama şimdi de kelcek tönemlerde de kullanılabilir lär. Tüzgün “kelime”, “su” kibi ér; keçmişte kalmak, söz konusu bile olamaz.
Sözcük türetmek; akıl-mantıka tayalı, tılda tutarlılık közeden, büyük oranda teknik bi olay ér.
Toplumuŋ bilinç seviyesiye, kendiyiŋ tıla kendiyiŋ hakimiyet de ölçü ér. Kendiyiŋ tılıŋ potansiyelin tegerlendiremeyen neŋ toplum, kendiyiŋ neŋ potansiyelin de togru tüzgün tegerlendiremez. Kendiyiŋ tılıŋ seviyeyin, kendiyiŋ el ilen tüşüren neŋ toplum, neŋ konuda ileri kitemez.
Bozuk tıllıg, kargışık tıllıg neŋ toplumda; neŋneŋ nemeler de bozuk olur, kargışık olur, tengesiz olur. Kendiyiŋ tılın tahrip eten neŋ toplum; yabancı tılların da ögrenemez.
ol— [kılgı “olmak”]
· ola bil— (ola u—) · ola bilir (ola ur) · ola bilirlik · ola bilmeg · ola bilmek · ola kel— · ola kelmeg· ola kelmek · olacak · olagan · olaganlaş— · olaganlaşmag · olaganlaştır— · olaganlaştırmag · olaganlık · olagan üstü · olagan üstülük · olamaz (ola bilmez, ola umaz) · olanak · olanaklı · olanaksız · olanaksızlaş— · olanaksızlaşmag · olanaksızlık · olanca · olası · olasıcılık · olasılı · olasılık · olasıya · olay · olaycılık · olaylaştır— · olaylaştırmag · olaylı · olaysız · olçum · oldu · oldukça · olgu · olgucu · olguculuk · olgun · olgunca · olgunlaş— · olgunlaşmag · olgunlaştır— · olgunlaştırmag · olgunluk · olma— · olmadık · olmag · olmak · olmamış · olmayacak · olmaz · olmazlı · olmazlık · olmuş · oldur— · oldurgan · oldurmag · olum · olumla— · olumlamag · olumlu · olumluluk · olumsal · olumsuz · olumsuzluk · olun— · olunmag · olur · olurluk · oluş · oluş— · oluşmag · oluştur— · oluşturmag · oluşturul— · oluşturulmag · oluşuk · oluşum · oluşumcu · oluşumculuk · ulatı
# Kelimelerin, “köklere baglı kelime toplulukları” olarak ögrenmeg, kelime ögrenmegin de kolaylaştırır.
Türkçe-21 Sitesi
