belki, geçmiş zamanda kesinlik, gelecek zamanda kesinlik, güç yetirebilmek, güç yetirmek, ihtimal, kesinlik, kestirmek, muktedir olmak, mümkün, olasılık, tahmin
TÜRKÇE213 [07] TAHMİN KESİNLİK MUKTEDİRTAHMİN, KESİNLİK, MUKTEDİR OLMAK
TAHMİN
Tahmin
359. Bu konu, soru ile ilgili olandan ayırmamak için, burada ele alındı; gerçekten, tahmin, kısmen bağımsız kelimeler ve sadece çok az da edatlarla ifade edilir.
Kitabelerde ärinç yahut, nadiren, kük (? fonksiyonu belirsiz), kitabelerde ärki, yahut nadiren, ärinç bir tahmini ifade etmek için kullanılır.
anda kisrä inisi içisintäg kılınmaduk ärinç (IE 5) “ondan sonra belli ki küçük kardeşler büyük kardeşler gibi gayret etmemişlerdir”,
käntü bilingäy ärinç (KP 10, 1) “muhakkak kendi bilecek (kavrayacak)”,
adın säwär amrakıŋız bar ärki (UIV A145) “belli ki, başka bir sevgiliniz var”,
ol ämgäklig kim tınlıg ärki (UIV D109) “bu ızdırap çeken canlı kim ki?”,
ölti kük (To 16) “belki öldüler”,
ölürtäçi kük (To 22; 31) “muhakkak öldürecek”.
ESKİ TÜRKÇE’NİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları
# Türkçe-21 Sitesi’yiŋ Not: Yukarıdakı alıntıdakı ikinci paragrafta, matbaa hatası var kibi. Galiba monca olmalı édi: “Kitabelerde ärinç yahut nadiren kük (? fonksiyonu belirsiz), yazmalarda ärki yahut nadiren ärinç, bir tahmini ifade etmek için kullanılır.”
är[mäk = er[mek : Ermek, varmak, vasıl olmak, yetişmek.
är-(i)nç : Öncül bilgilerden erilen/çıkarılan sonuç, timek ki, anlaşılan, eldeki bilgilere köre belli ki.
kük : Yüksek ihtimal olarak.
Acaba “kük” sözcüküyüŋ “ärinç” sözcüküden anlam farkı (kullanım farkı), ne olabilir?
Türeyiş yapısıya köre, “ärinç” kelimesi; “belli öncüllere tayanan çıkarım, yorum” belirtyir. Mun anlamda, “bir tür tahmin” belirtyir de tiyilebilir.
Fakat kimi tahminler, öncüllere tayanmayabilir. Kib, neŋ zar atıldı kän kaç kelcek tiye tahmin etmek. Ulayı munca tahminler, “ärinç” ilen belirtilemez. Munca tahminlerin anlatmak için, “kük” kullanılabilir.
“Bu tavla zarlarıyın şimdi atçak män; 6-6 kelcek kük.” kibi.
# Olasılık hesapları, “öncül” sayılmaz; çünkü olasılık hesapları, “bilgi” sayılmaz; tiye tüşündü méz. Belirsiz turumlarda, munlarıŋ sınırlı katkılar var ése de.
ÄRİNÇ, KÜK, ÄRKİ, BELKİ
|
ärinç |
: |
“Közlemlerden, teneyimlerden, bilgilerden, haberlerden erilen-varılan sonuç”, “çıkarım”, “yorum” belirtir. Mun anlamda, bir tür tahmin belirtir de sayılabilir. [er—(i)nç → är—(i)nç] “Ali’ye de Veli’ye de bir soru sordu män. Ali bilir ärinç.” [“Ali, Veli’den daha yüksek notlar alyır” kibi kimi bilgilere tayanyır män. Ulayı “mun soruyun Ali bilir” sonuçuya varyır män.] |
|
kük |
: |
İhtimal veya tahmin belirtir. “Seçenekler arasıda, belirtilen seçenekteki ihtimal, daha yüksek ér” anlamıyın verir. Veya “Seçenekler arasıda, belirtti män seçenekteki ihtimalin, daha yüksek köryür män” anlamıyın verir. “Ali’ye de Veli’ye de bir soru sordu män. Ali bilir kük.” [Ali’yiŋ bilmegiŋ olasılık, öteki seçenekleriŋ olmag olasılıklarıdan yüksek ér.] Kimi tahminler, kimi bilgilere tayanyır olabilir. Mun anlamda “kük” kelimesi, bir tür “çıkarım, yorum” belirtir de sayılabilir. |
|
ärki |
: |
Seçenekler arasıdakı yüksek olasılıklı tahminin belirtir. “Kük” ile
yakın anlamlı veya eş anlamlı ér. |
|
belki |
: |
İhtimal belirtir veya ihtimallerden biriyin belirtir. “Seçenekler
arasıda ihtimal farkı, çok yok fakat ihtimallerden biri bu ér”
anlamıyın verir. “Ali’ye de Veli’ye de bir soru sordu män. Belki Ali
bilir.” [Belki Ali bilir. Belki Veli bilir. Belki ikisi de bilir.
Belki ikisi de bilemez.] |
- “är— → er—” : ermek, varmak, varıp turmak.
- “ärk → erk” : küç, kuvvet.
-
“ärk+i” :
küçlü olan seçenek, yüksek olasılıkta.
-
“bel” :
bel, orta, yarı, ara.
“bel agrısı”, “tag beli, kemi beli”, vs.
-
“bel+ki” :
orta seviyedeki ihtimallerden olarak [“şimdi+ki, dün+kü” benzeri yapı].
- “bel+de+ki” : belde turan (şey), orta noktada olan (şey).
Ändän kisre iniler, içiler teg kılınmadı édi ärinç. (O zamandan sonra iniler, içiler kibi kılınmadı édi ärinç.)
[Ol zamandan sonra iniler, kendileriŋ içiler kibi olmadı édi; keçmişteki olaylardan bu sonuç çıkyır.]
Kendi bilincek ärinç. (“Kendi tüşünüp-kavracak” sonuçu çıkyır.)
Öldürcek kük. (Öldürcek olmag olasılıkı yüksek ér.)
Öldü kük. (Öldü olmag olasılıkı yüksek ér)
- Yarın yagmur yagcak kük.
- Nereden bilyir sän?
- Romatizmalı tizlerim agrıyır.
- Yarın yagmur yagcak ärinç.
- Nereden bilyir sän?
- İlgili kurumuŋ internet sayfasıdan okudu män.
- Yarın yagmur yagcak kük émiş.
- Kim tidi?
- Veli’yiŋ romatizmalı tizler agrıyır émiş.
- Yarın yagmur yagcak ärinç émiş.
- Kim tidi?
- İlgili kurumuŋ internet sayfasıdan okudu män.
“Zarların şimdi atçak män; 6-6 kelcek kük.” [“mun olasılıkın, en yüksek köryür män”] (anlatım kusuru yok)
“Zarların şimdi atçak män; belki 6-6 kelcek.” [“olasılıklardan biri bu ér”] (anlatım kusuru yok)
“Zarların şimdi atçak män; 6-6 kelcek kük; 3-5 kelcek kük; 2-1 kelcek kük.” (kusurlu anlatım)
“Zarların şimdi atçak män; belki 6-6 kelcek; belki 3-5 kelcek; belki 2-1 kelcek.” (anlatım kusuru yok)
KESİNLİK
Tam bilgi var ése; “kesin, muhakkak” kibi sözcükler ilen “pekiştirilebilir”, kib:
Okullar, ayıŋ 25’de kapandı. [normal haber cümlesi]
Okullar, ayıŋ 25’de kesin kapandı. [pekiştirilmiş haber cümlesi]
Okullar, ayıŋ 25’de kapandı, kesin olarak. [pekiştirilmiş haber cümlesi]
Okullar, ayıŋ 15’de açılcak.
Okullar, ayıŋ 15’de kesin açılcak.
Okullar, ayıŋ 15’de açılcak, kesin olarak.
# “Keçmiş zamanda olup bitmiş olaylar” ile “kelcek zamanda olup bitçek olaylar” arasıda; “kesinlik” açısıdan, fark var. Kib “Okullar ayıŋ 15’de açılcak” tiye ilan etildi kän bazı nedenlerdin, ayıŋ 22’ye erteleyilebilir. Ama “Okullar, ayıŋ 25’de kapandı” ése kapanmış ér; keçmişte kalmış tarih tegişmez.
Bazı küncel sözlüklerde, “erinç” kelimesiyiŋ anlam, monca verilmiş: «Hiçbir eksiği, hiçbir üzüntüsü ve acısı olmamak durumu, dirlik, rahat, huzur.» Mun kelime ile karışmasın tiyin, tahmin-yorum-çıkarım için; “ärinç” kullanmak, uygun olur.
# Acaba “rahat, rahatlık” anlamda togru türetim, monca mı olur?
| er— | : |
(iyi veya kötü bir şeye, iyi veya kötü bir turuma) ermek. “Savaş sona erdi”, “Barış sona erdi” kibi. |
| er—e— | : |
iyi bir şeye ermek, iyi bir turuma ermek, olgunlaşmak |
| er—e—nç | : |
erilmiş iyi turum, rahat, rahatlık, huzur |
|
er—e—miş |
: |
evliya^, veli^ |
är—, ër— (br.) olmak
ärmäz iş cinayet
ärtük täg = Skr. tathata öylelik
ärür barur ärikli hür ve bağımsız
är— ermek, vasıl olmak
ärinç her halde, olsa gerek, elbette
ärki belki
bol—, pol— (br.), pl— (br.), bhol— (br.) olmak
kük (ö ?) belki
u— (br.) muktedir olmak, bilmek
umaz çaresiz
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları, Sözlük bölümü.
---------------------------------
§121 är— “imek, olmak”
§135 u— “muktedir olmak”
§249 kıl-u u— “kılabilmek, yapabilmek”, kör-ü bil— “görebilmek (itaat edebilmek)”
§340 kıl-galı uma-dı “yapmaya muktedir olmadı, yapamadı”
§376 kıl-u u-yur män “kılabilirim, yapabilirim”
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları, Numaralar belirtilen paragraflardan alıntılar.
Türkçe-21 Sİtesi’yiŋ Not: Yukarıdakı alıntıdakı “u— (br.) muktedir olmak, bilmek” satırıda, matbaa hatası var kibi. Galiba monca olmalı édi: u— “muktedir olmak, —a bilmek”
| 700’LÜ YILLAR | ISTANBUL AGIZI | TÜRKÇE-21 |
| är[mäk (1) | i[mek | é[mek |
| är[mäk (2) | er[mek | er[mek, är[mäk |
| bol[mak | ol[mak | ol[mak |
# “är[mäk (1)” ve “är[mäk (2)”den türeyişe köre; “eş sesli, farklı anlamlı” kelimeler var édi olabilir.
# “bol[mak” şimdi, “ol[mak” ile yakın anlamlı, ayrı kök kibi tegerlendirilebilir mi acaba?
# İstanbul Agızı’da, “her halde” sözü; hem “kesinlik” hem “olasılık” belirtmek için kullanılyır. “Olasılık” belirtmek için kullanmak, yanlış ärinç (“her halde” sözüyüŋ yapıyın irdeleyiŋ).
MUKTEDİR OLMAK
Kib “Ali, 100 metreyin, 10 saniyede koşabilir.” cümlesi, mon iki anlamda da kullanılyır:
- Ali, 100 metreyin, 10 saniyede koşar belki.
- Ali, 100 metreyin, 10 saniyede koşar küçte ér. (... koşmaka muktedir ér.)
“Muktedir olmak” net belirtimi için “u[mak” fiili de kullanılabilir:
• “u—”yun “bagımsız” olarak kullanmak:
Ali, 100 metreyin 10 saniyede koşmaka ur. [koş—mak+a u—r: koş—mak+a muktedir ol—(u)r]
Ali, 100 metreyin 10 saniyede koşmaka umaz. [koş—mak+a u—ma—z: koş—mak+a muktedir ol—ma—z]
• “u—”yun “önceki fiile baglı” olarak kullanmak:
Ali, 100 metreyin 10 saniyede koşa ur. [koş—a u—r : koş—a_bil—(i)r] (“muktedir olmak” anlamda)
Ali, 100 metreyin 10 saniyede koşa umaz. [koş—a u—ma—z : koş—a_bil—me—z] (“muktedir olmamak” anlamda)
“Yagı bolup itinü yaratunu umaduk, yana içikmiş.” [u-ma-duk] [Kül Tigin Yazıtı’dan]
| u— | : | muktedir ol-mak ; –a bil-mek. |
| u—ma— | : | muktedir ol-ma-mak ; –a bil-me-mek. |
| u—ma—z | : | çaresiz, muktedir ol-ma-z, muktedir olmayan, aciz. |
| u—r | : | muktedir, muktedir ol-(u)r, muktedir olan, erkli. |
Zaman Çekimleri:
| u-cak | u-yır | u-r | u-dı | u-mış | u-sa |
| u-ma-cak | u-ma-yır | u-ma-z | u-ma-dı | u-ma-mış | u-ma-sa |
# “uyu–r”, “ud–u (ma^iyet, ta^bi^, ta^kipçi)”, “um–uş” ile karışmasın tiyin “u–yır, u–dı, u–mış” ér.
Türkçe-21 Sitesi
