SES UYUMLARI, BÜYÜK ÜNLÜ, KÜÇÜK ÜNLÜ

büyük ünlü uyumu, küçük ünlü uyumu, ünsüz uyumu

TÜRKÇE214 [07] SES UYUMLARI

SES UYUMLARI

# Sözlüklerden vs bak; “ünsüz uyumu”, “küçük ünlü uyumu”, “büyük ünlü uyumu”.

---

Ünsüz Uyumu

Kib, Köktürk Yazıtları’dakı mon sözcüklere bakalım:

“itdm (it-di-m)”, “iltä (il-tä)”, “yortdım (yorı-t-dı-m)”, “kondkda (kon-duk-da)”, “lmtıŋ (al-ma-tı-ŋ)”, “urtm (ur-tı-m)”, “togskda (togu-sık-da)”, “sıgtamş (sıgta-mış)”, “birtkgrü (bir-tük-gärü)”, “sknmtı (sakın-ma-tı)”, “blkdkı (balık-da-kı)”, “tgdkı (tag-da-kı)”, “uçdkda (uç-duk-da)”, “süldmz (sülä-di-miz)”, “süŋşdmz (süŋüş-di-miz)”, “snçdı (sanç-dı)”, “başgu (baş-gu)”, “tbrda (tabar-da)”, “kpgka (kapıg-ka)”, “uçdı (uç-dı)”, “tamka (tam-ka)”, “tbgçda (tabgaç-da)”, “tabgaçgı (Tabgaç-gı)”

Kimi kelimelerde, “ünsüz uyumu” yok. Ulayı “ünsüz uyumu, Türkçe’de kesin kural émez; kenel egilim ér” tiyilebilir ärinç.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
# Kib “kıl-cık (küçük kıl)” olmuş fakat “kıl-çık (balıklarda küçük kemik), kol-çak, bal-çık” olmuş lär.
# Türkçe-21 Biçimi’de, ünsüz uyumu, kerekli yerlerde ihlal etilir.

---

Küçük Ünlü Uyumu

Kib, Köktürk Yazıtları’dakı mon sözcüklere bakalım:

“bolmş (bolmış)”, “olrtm (olurtım)”, “ulyu (ulayu)”, “inygünm (iniyigünüm), “bodnı (bodunı)”, “dgüti (ädgüti)”, “ilgrü (ilgärü)”, “kurıgru (kurıgaru)”

Kimi kelimelerde, “küçük ünlü uyumu” yok. Ulayı “küçük ünlü uyumu, Türkçe’de kesin kural émez; kenel egilim ér” tiyilebilir ärinç.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
# Kib “yol-lug (mesut, bahtiyar, äniŋ yol-baht açık, şanslı)”, “yol-lıg (yol-yöntem sahibi, ilkeli, dürüst)” kibi.
# Kib “kış-lık” ile “kış-luk” kelimeleri, farklı anlamlara kelebilir.
# Kib “avunmak, kabuk, hatun(katun), Karluk” kibi.
# Türkçe-21 Biçimi’de, küçük ünlü uyumu, kerekli yerlerde ihlal etilir.

---

Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe’de, “büyük ünlü uyumu”, kenel-kesin kural ér. Türkçe-21 Biçimi’de ymä munca ér. Kib;

“Täŋritäg Täŋri yaratmış Türk Bilgä Kagan sabım: ...” [Türk Bilge Kagan Yazıtı’dan]
“Beniŋ özün Teŋriteg Teŋri yaratmış Türk Bilge Kagan män. Sablarım monlar ér: ...” [Türkçe-21 Biçimi]

---

# Yabancı kökenli kelimeler, kenelleyi “büyük ünlü uyumu kuralı”ya uymaz lär. Olarıŋ uymag da kerekmez.
“kitap, kâtip, mektup, kalem, lâkin, cidar, katil” kibi. İstisnalar olabilir; “defter, cedel, ama, fakat” kibi.

---

# İstanbul Agızı’da “köz” kelimesi, “küçük kor parçası” anlamda kullanılyır. Türkçe-21 Biçimi’de “küçük kor parçası” anlamda; “korcuk” kelimesi kullanılır.

---

TÜRKÇE-21 BİÇİMİ’DE, ÜNSÜZ UYUMU’YA UYMAYAN BAZI EKLER

FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER

“-/g/ır, -/g/ir, -/g/ur, -/g/ür” (faktitif eki)

İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER

“-pı, -pi, -pu, -pü”

FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER

“-/g/aç, -/g/eç”
“-/g/ak, -/g/ek”
“-/g/an, -/g/en”
“-baç, -beç”
“-pa, -pe”
“-pak, -pek”
“-sı, -si, -su, -sü”
“-tı, -ti, -tu, -tü

İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER

“-ba, -be”
“-cag, -ceg”
“-dag, -deg”
“-gı, -gi, -gu, -gü” [“-laşmış”]
“-/g/ın, -/g/in, -/g/un, -/g/ün” [topluluk eki]
“-kan, -ken”
“-kı, -ki, -ku, -kü”
“-sıg, -sig, -sug, -süg”
“-tı, -ti, -tu, -tü”

---

Türkçe-21 Sitesi