YAPIM EKLERİ TEMELLERİ

ek genişlemesi, genişleten ses, yapım ekleri temelleri, yapım ekleri, yardımcı y

TÜRKÇE212 [01] YAPIM EKLERİ TEMELLERİ

YAPIM EKLERİ TEMELLERİ

Türkçe’de, Yapım Ekleri’de başlangıç nokta mon ér: “Tek sesler” ile “ünlü ile biten tek heceler”. Kib:

-a, -e -ı, -i -u, -ü	sap-a, gör-e (kör-e) yaz-ı, ver-i dur-u (tur-u), sür-ü
-k -(a)k, -(e)k -(ı)k, -(i)k -(u)k, -(ü)k	başla-k, dile-k (tile-k) dur-ak (tur-ak), er-ek aç-ık, del-ik (tel-ik) bur-uk, dök-ük (tök-ük)
-ga, -ge -gı, -gi -gu, -gü	dal-ga (tal-ga), böl-ge say-gı, bil-gi ol-gu, gör-gü (kör-gü)

Ulayı kullanılyır olsa da olmasa da, çıkış noktada, yapım ekleri monlar ér:

-a

-e

-ı

-i

-u

-ü

-o

-ö

-b

-(a)b

-(e)b

-(ı)b

-(i)b

-(u)b

-(ü)b

-ba

-be

-bı

-bi

-bu

-bü

-c

-(a)c

-(e)c

-(ı)c

-(i)c

-(u)c

-(ü)c

-ca

-ce

-cı

-ci

-cu

-cü

-ç

-(a)ç

-(e)ç

-(ı)ç

-(i)ç

-(u)ç

-(ü)ç

-ça

-çe

-çı

-çi

-çu

-çü

-d

-(a)d

-(e)d

-(ı)d

-(i)d

-(u)d

-(ü)d

-da

-de

-dı

-di

-du

-dü

-g

-(a)g

-(e)g

-(ı)g

-(i)g

-(u)g

-(ü)g

-ga

-ge

-gı

-gi

-gu

-gü

-j

-(a)j

-(e)j

-(ı)j

-(i)j

-(u)j

-(ü)j

-ja

-je

-jı

-ji

-ju

-jü

-k

-(a)k

-(e)k

-(ı)k

-(i)k

-(u)k

-(ü)k

-ka

-ke

-kı

-ki

-ku

-kü

-l

-(a)l

-(e)l

-(ı)l

-(i)l

-(u)l

-(ü)l

-la

-le

-lı

-li

-lu

-lü

-m

-(a)m

-(e)m

-(ı)m

-(i)m

-(u)m

-(ü)m

-ma

-me

-mı

-mi

-mu

-mü

-n

-(a)n

-(e)n

-(ı)n

-(i)n

-(u)n

-(ü)n

-na

-ne

-nı

-ni

-nu

-nü

-ŋ

-(a)ŋ

-(e)ŋ

-(ı)ŋ

-(i)ŋ

-(u)ŋ

-(ü)ŋ

-ŋa

-ŋe

-ŋı

-ŋi

-ŋu

-ŋü

-p

-(a)p

-(e)p

-(ı)p

-(i)p

-(u)p

-(ü)p

-pa

-pe

-pı

-pi

-pu

-pü

-r

-(a)r

-(e)r

-(ı)r

-(i)r

-(u)r

-(ü)r

-ra

-re

-rı

-ri

-ru

-rü

-s

-(a)s

-(e)s

-(ı)s

-(i)s

-(u)s

-(ü)s

-sa

-se

-sı

-si

-su

-sü

-ş

-(a)ş

-(e)ş

-(ı)ş

-(i)ş

-(u)ş

-(ü)ş

-şa

-şe

-şı

-şi

-şu

-şü

-t

-(a)t

-(e)t

-(ı)t

-(i)t

-(u)t

-(ü)t

-ta

-te

-tı

-ti

-tu

-tü

-y

-(a)y

-(e)y

-(ı)y

-(i)y

-(u)y

-(ü)y

-ya

-ye

-yı

-yi

-yu

-yü

-z

-(a)z

-(e)z

-(ı)z

-(i)z

-(u)z

-(ü)z

-za

-ze

-zı

-zi

-zu

-zü

Mun ekler, “kenişleten sesler” alarak kenişleyebilir lär ve “yardımcı y” alabilir lär:

      “bil-ip ; bilme-(y)ip” ; “bak-ış, bekle-(y)iş” kibi.

      “-mık, -mik; -muk, -mük” eki, “m” ilen kenişlemiş “-k; -(ı)k, -(i)k; -(u)k, -(ü)k” ér ärinç.

      “-ç; -aç, -eç; -ıç, -iç; -uç, -üç” ekleri; “g, m” sesleri ilen kenişleyir;
      “-gaç, -geç”, “-maç, -meç”, “-gıç, -giç; -guç, -güç”;
      “yüz-geç, aç-gaç, kıs-gaç”, “al-maç”, “dal-gıç” [tal-gıç] kibi.

      “-sa, se → -msa, -mse” ; “gül-(ü)mse—” [kül-(ü)mse—]
      “-ga, -ge → -rga, -rge” ; “yad-(ı)rga—” kibi.

     “-ga, -ge”, “böl—ge”
     “-ka, -ke”, “baş+ka” [“baş+(ı)k—a” mı?].

Mun turumda kib “-mak, -mek” eki;
      Ya “m” ilen kenişlemiş “-k; -(a)k, -(e)k” ér,
      Ya “k” ilen kenişlemiş “-ma, -me” ér (bu, tüşük ihtimal).

---

Yanya kib “ -lı, -li, -lu, -lü” eki, sondan “g” ilen kenişleyebilir:
      “at-lı keldi” (“kendiyiŋ yanda at var olarak keldi” veya “ata binip keldi”)
      “at-lıg keldi” (at sahibi keldi) kibi.

---

KökTürk Yazıtları’da kullanılmış mon sözcüklere bakalım; “böri, orı, anuk, barduk, olurmış, kondurmış, yogçı, bodunı, boldı”. Ulayı Türkçe’de “küçük sesli uyumu”, “kesin kural” émez; fakat “kenel egilim” sayılabilir. Ulayı kib; Türkçe’de, tüm mon türetimler, aynı anda var olabilir;

yaz-ga, yaz-gı, yaz-gu
bil-ge, bil-gi, bil-gü
bul-ga, bul-gı, bul-gu

Fakat Türkçe’de “büyük sesli uyumu”, kesin-kenel kural ér. [Türkçe kökenli kelimelerde; kalın ünlülerden sonra kalın ünlüler kelir, ince ünlülerden sonra ince ünlüler kelir.]

---

“Yardımcı y + baglamag ünlüsü” ilen kenişlemek:
“Başla-k” yanıda, “başla-(y)(a)k, başla-(y)(ı)k, başla-(y)(u)k” kibi.

# Mun “başlayak”; bazı yerel agızlarda “başlayalım” sözcükü yeriye kullanılan bozuk sözcük tügül ér.

---

Türk Tılı’da 700’lü yıllarda; hem “-li” eki hem “-lig” eki var édi. İstanbul Agızı’da, “-li” eki var fakat “-lig” eki yok. Mun örnekten ymä mon körülyür; “İstanbul Agızı ve başka agızlar-lehçeler, 700’lü yıllar Türk Tılı’dan ileri ér” tiyebilmek, pek mümkün körünmeyir.

Ancak “şimdilerdeki Türk Tılı, 1700’lü yıllar Türk Tılı’dan ileri ér” tiyebilmek mümkün ér ärinç. Türk Tılı; özelleyi 1000-1800’lü yıllarda, kerilemeg süreçiye itilmiş turumda édi. 1900 yılıyıŋ başlardan beri, toparlanış ve ilerleyiş süreçiye kirebilmiş körünyür, azu kirmege çalışır turumda körünyür. Ancak mun ilerleyiş süreçi, pek de hızlı ilerlememiş. Ulayı acaba bizde “bilge gramerciler” yetişmedi tiyin mi?

Köktürk Türkçesi, şimdi de kaynak körülmek kerek ärinç. Ayrıca, tüm yerlerden-zamanlardan bagımsız “Türkçe” var ér; kullanılan biçimler ile çelişse de çelişmese de.

---

# “er[mek = är[mek → är-inç” : “Erilen yer, varılan sonuç, öncüllerden çıkarılan sonuç, demek ki”.

# Yapım ekleri konusudakı yukarıdakı biziŋ körüşler, kenelleyi ér. Mun kenelleyiden tışta kalan ekler de var olabilir. “adam-cağız, boyun-duruk” kibi.

# “c”yin de “ek” saydı méz. Çünkü “c”; “ç’yiŋ yumuşak biçim” olarak, Türkçe’de togal olarak var ärinç. Benzer şeyler, “j, ş” sesleri için de söyleyilebilir.

---

Türkçe-21 Sitesi