EK GENİŞLEMELERİ

ek genişlemeleri, ek genişlemesi, gezegen, kaçamak, karmaşık, olağan, sallantı, sarmaşık, tutamak, yapım eki, yapım ekleri

TÜRKÇE212 [13] EK KENİŞLEMEGLERİ

BAZI EK KENİŞLEMEGLERİ

Kib;

• “-an, -en” eki; “g” ilen kenişleyerek “-gan, -gen” olmuş; “m” ilen kenişleyerek “-man, -men” olmuş,
• “-mak, -mek” eki; “a, e” ilen kenişleyerek “-amak, -emek” olmuş kibi.

FF : Fiilden Fiil Yapan Yapım Eki
Fİ : Fiilden İsim Yapan Yapım Eki
İF : İsimden Fiil Yapan Yapım Eki
İİ : İsimden İsim Yapan Yapım Eki

EK	TÜR	ÖRNEKLER
-cık, -cik, -cuk, -cük ; -çık, -çik, -çuk, -çük	İİ	tosun-cuk, köpek-çik, yavru-cuk, anne-cik, yavaşça-cık
-acık, -ecik	İİ	tar-acık
-ıcık, -icik, -ucuk, -ücük	İİ	az-ıcık, bir-icik
-ç	Fİ	kazan-ç, ınan-ç
-nç ; -(ı)nç, -(i)nç, -(u)nç, -(ü)nç,	Fİ	iste-nç, kül-ünç, kork-unç
-ç ; -(a)ç, -(e)ç	Fİ	tıka-ç, kalk-ır-aç, say-aç ; kül-eç
-gaç, -geç	Fİ	yüz-geç, kıs-gaç
-maç, -meç	Fİ	yırt-maç, bula-maç, al-maç
-baç, -beç	Fİ	kır-baç, saklan-baç (/sakla-mbaç), tolan-baç (/tola-mbaç)
-g ; -(a)g, -(e)g	Fİ	başla-g (başlangıç), tap-ag (hürmet, hizmet), adla-g (ad verilmiş)
-mag, -meg (Türkçe-21)	Fİ	kavur-mag, tök-meg, süz-meg, kabart-mag
-amag, -emeg (Türkçe-21)	Fİ	aş-amag
-k; -(a)k, -(e)k	Fİ	er-ek, tön-ek, tur-ak
-mak, -mek	Fİ	çak-mak, ye-mek (gıda), yi-mek (bir eylem), ek-mek, yürü-mek
-amak, -emek	Fİ	kaç-amak, tut-amak
-gak, -gek	Fİ	iç-gek (vampir, içkäk), ar-gak (mekik ipliki, atkı, arkag)
-k; -(ı)k, -(i)k, -(u)k, -(ü)k	Fİ	buna-k, çürü-k, aç-ık
-mık, -mik, -muk, -mük	Fİ	kıy-mık, kus-muk
-l ; -(a)l, -(e)l	Fİ	ışı-l, çat-al
-sal, -sel	Fİ	uy-sal, kör-sel (görsel)
-l ; -(ı)l, -(i)l, -(u)l, -(ü)l	İİ	tek-il, buz-ul
-sıl, -sil, -sul, -sül	İİ	yok-sul, var-sıl, dudak-sıl
-l ; -(a)l, -(e)l	İİ	toga-l, ilk-el, kültür-el, ulus-al
-sal, -sel	İİ	kum-sal, bölge-sel
-an, -en; -(y)an, -(y)en	Fİ	kır-an, tuy-an, bil-en, bak-an, çagla-(y)an, tamla-(y)an
-gan, -gen	Fİ	alın-gan, yapış-gan
-agan, -egen	Fİ	kez-egen, ol-agan
-man, -men	Fİ	az-man, seç-men, ögret-men
-r ; -(a)r, -(e)r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r	Fİ	yürü-r, kit-er, kel-ir
-mır, -mir, -mur, -mür	Fİ	yag-mur, al-mır (hırs, tamah)
-ş ; -(a)ş, -(e)ş	FF	yara-ş[mak
-maş, -meş	FF	sar-maş[mak, kar-maş[mak
-tı, -ti, -tu, -tü	Fİ	sallan-tı, tiksin-ti, karar-tı, togrul-tu
-ntı, -nti, -ntu, -ntü; -(ı)ntı, -(i)nti, -(u)ntu, -(ü)ntü	Fİ	salla-ntı, çık-ıntı, tök-üntü
-gı, -gi, -gu, -gü ; -kı, -ki, -ku, -kü	Fİ	say-gı, bil-gi, bas-kı
-gı-n, -gi-n, -gu-n, -gü-n ; -kı-n, -ki-n, -ku-n, -kü-n	Fİ	say-gın, bil-gin, ol-gun, kes-kin

# Türkçe-21 Biçimi’de, "ek kenişleten g”ler, “ünsüz uyumu”ya uymaz lär.

Türkçe-21 Sitesi

YAPIM EKLERİ TEMELLERİ

ek genişlemesi, genişleten ses, yapım ekleri temelleri, yapım ekleri, yardımcı y

TÜRKÇE212 [01] YAPIM EKLERİ TEMELLERİ

YAPIM EKLERİ TEMELLERİ

Türkçe’de, Yapım Ekleri’de başlangıç nokta mon ér: “Tek sesler” ile “ünlü ile biten tek heceler”. Kib:

-a, -e -ı, -i -u, -ü	sap-a, gör-e (kör-e) yaz-ı, ver-i dur-u (tur-u), sür-ü
-k -(a)k, -(e)k -(ı)k, -(i)k -(u)k, -(ü)k	başla-k, dile-k (tile-k) dur-ak (tur-ak), er-ek aç-ık, del-ik (tel-ik) bur-uk, dök-ük (tök-ük)
-ga, -ge -gı, -gi -gu, -gü	dal-ga (tal-ga), böl-ge say-gı, bil-gi ol-gu, gör-gü (kör-gü)

Ulayı kullanılyır olsa da olmasa da, çıkış noktada, yapım ekleri monlar ér:

-a

-e

-ı

-i

-u

-ü

-o

-ö

-b

-(a)b

-(e)b

-(ı)b

-(i)b

-(u)b

-(ü)b

-ba

-be

-bı

-bi

-bu

-bü

-c

-(a)c

-(e)c

-(ı)c

-(i)c

-(u)c

-(ü)c

-ca

-ce

-cı

-ci

-cu

-cü

-ç

-(a)ç

-(e)ç

-(ı)ç

-(i)ç

-(u)ç

-(ü)ç

-ça

-çe

-çı

-çi

-çu

-çü

-d

-(a)d

-(e)d

-(ı)d

-(i)d

-(u)d

-(ü)d

-da

-de

-dı

-di

-du

-dü

-g

-(a)g

-(e)g

-(ı)g

-(i)g

-(u)g

-(ü)g

-ga

-ge

-gı

-gi

-gu

-gü

-j

-(a)j

-(e)j

-(ı)j

-(i)j

-(u)j

-(ü)j

-ja

-je

-jı

-ji

-ju

-jü

-k

-(a)k

-(e)k

-(ı)k

-(i)k

-(u)k

-(ü)k

-ka

-ke

-kı

-ki

-ku

-kü

-l

-(a)l

-(e)l

-(ı)l

-(i)l

-(u)l

-(ü)l

-la

-le

-lı

-li

-lu

-lü

-m

-(a)m

-(e)m

-(ı)m

-(i)m

-(u)m

-(ü)m

-ma

-me

-mı

-mi

-mu

-mü

-n

-(a)n

-(e)n

-(ı)n

-(i)n

-(u)n

-(ü)n

-na

-ne

-nı

-ni

-nu

-nü

-ŋ

-(a)ŋ

-(e)ŋ

-(ı)ŋ

-(i)ŋ

-(u)ŋ

-(ü)ŋ

-ŋa

-ŋe

-ŋı

-ŋi

-ŋu

-ŋü

-p

-(a)p

-(e)p

-(ı)p

-(i)p

-(u)p

-(ü)p

-pa

-pe

-pı

-pi

-pu

-pü

-r

-(a)r

-(e)r

-(ı)r

-(i)r

-(u)r

-(ü)r

-ra

-re

-rı

-ri

-ru

-rü

-s

-(a)s

-(e)s

-(ı)s

-(i)s

-(u)s

-(ü)s

-sa

-se

-sı

-si

-su

-sü

-ş

-(a)ş

-(e)ş

-(ı)ş

-(i)ş

-(u)ş

-(ü)ş

-şa

-şe

-şı

-şi

-şu

-şü

-t

-(a)t

-(e)t

-(ı)t

-(i)t

-(u)t

-(ü)t

-ta

-te

-tı

-ti

-tu

-tü

-y

-(a)y

-(e)y

-(ı)y

-(i)y

-(u)y

-(ü)y

-ya

-ye

-yı

-yi

-yu

-yü

-z

-(a)z

-(e)z

-(ı)z

-(i)z

-(u)z

-(ü)z

-za

-ze

-zı

-zi

-zu

-zü

Mun ekler, “kenişleten sesler” alarak kenişleyebilir lär ve “yardımcı y” alabilir lär:

      “bil-ip ; bilme-(y)ip” ; “bak-ış, bekle-(y)iş” kibi.

      “-mık, -mik; -muk, -mük” eki, “m” ilen kenişlemiş “-k; -(ı)k, -(i)k; -(u)k, -(ü)k” ér ärinç.

      “-ç; -aç, -eç; -ıç, -iç; -uç, -üç” ekleri; “g, m” sesleri ilen kenişleyir;
      “-gaç, -geç”, “-maç, -meç”, “-gıç, -giç; -guç, -güç”;
      “yüz-geç, aç-gaç, kıs-gaç”, “al-maç”, “dal-gıç” [tal-gıç] kibi.

      “-sa, se → -msa, -mse” ; “gül-(ü)mse—” [kül-(ü)mse—]
      “-ga, -ge → -rga, -rge” ; “yad-(ı)rga—” kibi.

     “-ga, -ge”, “böl—ge”
     “-ka, -ke”, “baş+ka” [“baş+(ı)k—a” mı?].

Mun turumda kib “-mak, -mek” eki;
      Ya “m” ilen kenişlemiş “-k; -(a)k, -(e)k” ér,
      Ya “k” ilen kenişlemiş “-ma, -me” ér (bu, tüşük ihtimal).

---

Yanya kib “ -lı, -li, -lu, -lü” eki, sondan “g” ilen kenişleyebilir:
      “at-lı keldi” (“kendiyiŋ yanda at var olarak keldi” veya “ata binip keldi”)
      “at-lıg keldi” (at sahibi keldi) kibi.

---

KökTürk Yazıtları’da kullanılmış mon sözcüklere bakalım; “böri, orı, anuk, barduk, olurmış, kondurmış, yogçı, bodunı, boldı”. Ulayı Türkçe’de “küçük sesli uyumu”, “kesin kural” émez; fakat “kenel egilim” sayılabilir. Ulayı kib; Türkçe’de, tüm mon türetimler, aynı anda var olabilir;

yaz-ga, yaz-gı, yaz-gu
bil-ge, bil-gi, bil-gü
bul-ga, bul-gı, bul-gu

Fakat Türkçe’de “büyük sesli uyumu”, kesin-kenel kural ér. [Türkçe kökenli kelimelerde; kalın ünlülerden sonra kalın ünlüler kelir, ince ünlülerden sonra ince ünlüler kelir.]

---

“Yardımcı y + baglamag ünlüsü” ilen kenişlemek:
“Başla-k” yanıda, “başla-(y)(a)k, başla-(y)(ı)k, başla-(y)(u)k” kibi.

# Mun “başlayak”; bazı yerel agızlarda “başlayalım” sözcükü yeriye kullanılan bozuk sözcük tügül ér.

---

Türk Tılı’da 700’lü yıllarda; hem “-li” eki hem “-lig” eki var édi. İstanbul Agızı’da, “-li” eki var fakat “-lig” eki yok. Mun örnekten ymä mon körülyür; “İstanbul Agızı ve başka agızlar-lehçeler, 700’lü yıllar Türk Tılı’dan ileri ér” tiyebilmek, pek mümkün körünmeyir.

Ancak “şimdilerdeki Türk Tılı, 1700’lü yıllar Türk Tılı’dan ileri ér” tiyebilmek mümkün ér ärinç. Türk Tılı; özelleyi 1000-1800’lü yıllarda, kerilemeg süreçiye itilmiş turumda édi. 1900 yılıyıŋ başlardan beri, toparlanış ve ilerleyiş süreçiye kirebilmiş körünyür, azu kirmege çalışır turumda körünyür. Ancak mun ilerleyiş süreçi, pek de hızlı ilerlememiş. Ulayı acaba bizde “bilge gramerciler” yetişmedi tiyin mi?

Köktürk Türkçesi, şimdi de kaynak körülmek kerek ärinç. Ayrıca, tüm yerlerden-zamanlardan bagımsız “Türkçe” var ér; kullanılan biçimler ile çelişse de çelişmese de.

---

# “er[mek = är[mek → är-inç” : “Erilen yer, varılan sonuç, öncüllerden çıkarılan sonuç, demek ki”.

# Yapım ekleri konusudakı yukarıdakı biziŋ körüşler, kenelleyi ér. Mun kenelleyiden tışta kalan ekler de var olabilir. “adam-cağız, boyun-duruk” kibi.

# “c”yin de “ek” saydı méz. Çünkü “c”; “ç’yiŋ yumuşak biçim” olarak, Türkçe’de togal olarak var ärinç. Benzer şeyler, “j, ş” sesleri için de söyleyilebilir.

---

Türkçe-21 Sitesi