birleşik çekimler, birleşik sıfat fiil, birleşik zamanlar, zaman ekleri, fiil çekim ekleri, fiil çekimi, idi imiş ise iken
TÜRKÇE211 [09] BİRLEŞİK ÇEKİMLERBİRLEŞİK ÇEKİMLER
Fiilleriŋ birleşik çekimler; “ol—” ve “i—” fiilleri, yardımcı fiil olarak kullanılarak elde etilir.
İstanbul Agızı’da:
“İ—” (“turumda-bulunmak”) fiiliyiŋ, “i-di, i-miş, i-se” biçimleri var, “i-(y)ecek, i-yor, i-r” biçimleri yok.
Fakat “ol—” fiili, bu ekleriŋ tümün alyır; “ol-acak, ol-(u)yor, ol-(u)r, ol-du, ol-muş, ol-sa” kibi.
Türkçe-21 Biçimi’de, 700’lü yıllar Türkçesi’deki kibi ér:
Hem “i—” fiili hem “ol—” fiili, tüm zaman ekleri ile kullanılır.
“İ—” fiili, çekim-yapım ekleri almak açısıdan, neŋ fiilden farklı tügül.
“Turumda-Bulunmak, Turumda-Olmak” Fiili;
| İstanbul Agızı’da | 700’lü Yıllar Türkçesi’de | Türkçe-21 Biçimi’de |
| i— | är— | i—, é— |
Türkçe–21 Biçimi’de, iki şekil de kullanılabilir fakat kenelde, “é—” biçimi tercih etilir.
İstanbul Agızı’dakı
Kib, İstanbul Agızı’ya köre, “yap—” fiiliyiŋ çekimlerin ele alalım:
| yap-acak i- | yap-ma-yacak i- | yap-acak i- mi | yap-ma-yacak i- mi |
| yap-acak i-(y)ecek [?] | yap-ma-yacak i-(y)ecek [?] | yap-acak i-(y)ecek mi [?] | yap-ma-yacak i-(y)ecek mi [?] |
| yap-acak i-yor [?] | yap-ma-yacak i-yor [?] | yap-acak i-yor mu [?] | yap-ma-yacak i-yor mu [?] |
| yap-acak i-r [?] | yap-ma-yacak i-r [?] | yap-acak i-r mi [?] | yap-ma-yacak i-r mi [?] |
| yap-acak i-miş-im | yap-ma-yacak i-miş-im | yap-acak i-miş mi-yim | yap-ma-yacak i-miş mi-yim |
| yap-acak i-miş-sin | yap-ma-yacak i-miş-sin | yap-acak i-miş mi-sin | yap-ma-yacak i-miş mi-sin |
| yap-acak i-miş | yap-ma-yacak i-miş | yap-acak i-miş mi | yap-ma-yacak i-miş mi |
| yap-acak i-miş-iz | yap-ma-yacak i-miş-iz | yap-acak i-miş mi-yiz | yap-ma-yacak i-miş mi-yiz |
| yap-acak i-miş-siniz | yap-ma-yacak i-miş-siniz | yap-acak i-miş mi-siniz | yap-ma-yacak i-miş mi-siniz |
| yap-acak i-miş-ler | yap-ma-yacak i-miş-ler | yap-acak i-miş-ler mi | yap-ma-yacak i-miş-ler mi |
| yap-acak i-di-m | yap-ma-yacak i-di-m | yap-acak i-di-m mi | yap-ma-yacak i-di-m mi |
| yap-acak i-di-n | yap-ma-yacak i-di-n | yap-acak i-di-n mi | yap-ma-yacak i-di-n mi |
| yap-acak i-di | yap-ma-yacak i-di | yap-acak i-di mi | yap-ma-yacak i-di mi |
| yap-acak i-di-k | yap-ma-yacak i-di-k | yap-acak i-di-k mi | yap-ma-yacak i-di-k mi |
| yap-acak i-di-niz | yap-ma-yacak i-di-niz | yap-acak i-di-niz mi | yap-ma-yacak i-di-niz mi |
| yap-acak i-di-ler | yap-ma-yacak i-di-ler | yap-acak i-di-ler mi | yap-ma-yacak i-di-ler mi |
| yap-acak i-se-m | yap-ma-yacak i-se-m | yap-acak i-se-m mi | yap-ma-yacak i-se-m mi |
| yap-acak i-se-n | yap-ma-yacak i-se-n | yap-acak i-se-n mi | yap-ma-yacak i-se-n mi |
| yap-acak i-se | yap-ma-yacak i-se | yap-acak i-se mi | yap-ma-yacak i-se mi |
| yap-acak i-se-k | yap-ma-yacak i-se-k | yap-acak i-se-k mi | yap-ma-yacak i-se-k mi |
| yap-acak i-se-niz | yap-ma-yacak i-se-niz | yap-acak i-se-niz mi | yap-ma-yacak i-se-niz mi |
| yap-acak i-se-ler | yap-ma-yacak i-se-ler | yap-acak i-se-ler mi | yap-ma-yacak i-se-ler mi |
“i-miş, i-di, i-se, i-ken” kelimeleri, ayrı birer sözcük ér, munların ekleştirmeg yanlış ér. Mundun, burada;
Yanya “fiil + zaman eki” yapısı, “fiil” émez; zaman ekleriyin üst üste bindirmegiŋ yanlışlık, mundan da belli ér.
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, benzek olarak, “yap-” fiili için birleşik çekimler oluşturalım:
“yap—çak ol—”:
| yap-çak ol-cak män | yap-ma-cak ol-cak män | yap-çak ol-cak mı män | yap-ma-cak ol-cak mı män |
| yap-çak ol-cak sän | yap-ma-cak ol-cak sän | yap-çak ol-cak mı sän | yap-ma-cak ol-cak mı sän |
| yap-çak ol-cak än | yap-ma-cak ol-cak än | yap-çak ol-cak mı än | yap-ma-cak ol-cak mı än |
| yap-çak ol-cak méz | yap-ma-cak ol-cak méz | yap-çak ol-cak mı méz | yap-ma-cak ol-cak mı méz |
| yap-çak ol-cak séz | yap-ma-cak ol-cak séz | yap-çak ol-cak mı séz | yap-ma-cak ol-cak mı séz |
| yap-çak ol-cak lär | yap-ma-cak ol-cak lär | yap-çak ol-cak mı lär | yap-ma-cak ol-cak mı lär |
| yap-çak ol-yur män | yap-ma-cak ol-yur män | yap-çak ol-yur mu män | yap-ma-cak ol-yur mu män |
| yap-çak ol-yur sän | yap-ma-cak ol-yur sän | yap-çak ol-yur mu sän | yap-ma-cak ol-yur mu sän |
| yap-çak ol-yur än | yap-ma-cak ol-yur än | yap-çak ol-yur mu än | yap-ma-cak ol-yur mu än |
| yap-çak ol-yur méz | yap-ma-cak ol-yur méz | yap-çak ol-yur mu méz | yap-ma-cak ol-yur mu méz |
| yap-çak ol-yur séz | yap-ma-cak ol-yur séz | yap-çak ol-yur mu séz | yap-ma-cak ol-yur mu séz |
| yap-çak ol-yur lär | yap-ma-cak ol-yur lär | yap-çak ol-yur mu lär | yap-ma-cak ol-yur mu lär |
| yap-çak ol-ur män | yap-ma-cak ol-ur män | yap-çak ol-ur mu män | yap-ma-cak ol-ur mu män |
| yap-çak ol-ur sän | yap-ma-cak ol-ur sän | yap-çak ol-ur mu sän | yap-ma-cak ol-ur mu sän |
| yap-çak ol-ur än | yap-ma-cak ol-ur än | yap-çak ol-ur mu än | yap-ma-cak ol-ur mu än |
| yap-çak ol-ur méz | yap-ma-cak ol-ur méz | yap-çak ol-ur mu méz | yap-ma-cak ol-ur mu méz |
| yap-çak ol-ur séz | yap-ma-cak ol-ur séz | yap-çak ol-ur mu séz | yap-ma-cak ol-ur mu séz |
| yap-çak ol-ur lär | yap-ma-cak ol-ur lär | yap-çak ol-ur mu lär | yap-ma-cak ol-ur mu lär |
| yap-çak ol-muş män | yap-ma-cak ol-muş män | yap-çak ol-muş mu män | yap-ma-cak ol-muş mu män |
| yap-çak ol-muş sän | yap-ma-cak ol-muş sän | yap-çak ol-muş mu sän | yap-ma-cak ol-muş mu sän |
| yap-çak ol-muş än | yap-ma-cak ol-muş än | yap-çak ol-muş mu än | yap-ma-cak ol-muş mu än |
| yap-çak ol-muş méz | yap-ma-cak ol-muş méz | yap-çak ol-muş mu méz | yap-ma-cak ol-muş mu méz |
| yap-çak ol-muş séz | yap-ma-cak ol-muş séz | yap-çak ol-muş mu séz | yap-ma-cak ol-muş mu séz |
| yap-çak ol-muş lär | yap-ma-cak ol-muş lär | yap-çak ol-muş mu lär | yap-ma-cak ol-muş mu lär |
| yap-çak ol-du män | yap-ma-cak ol-du män | yap-çak ol-du mu män | yap-ma-cak ol-du mu män |
| yap-çak ol-du sän | yap-ma-cak ol-du sän | yap-çak ol-du mu sän | yap-ma-cak ol-du mu sän |
| yap-çak ol-du än | yap-ma-cak ol-du än | yap-çak ol-du mu än | yap-ma-cak ol-du mu än |
| yap-çak ol-du méz | yap-ma-cak ol-du méz | yap-çak ol-du mu méz | yap-ma-cak ol-du mu méz |
| yap-çak ol-du séz | yap-ma-cak ol-du séz | yap-çak ol-du mu séz | yap-ma-cak ol-du mu séz |
| yap-çak ol-du lär | yap-ma-cak ol-du lär | yap-çak ol-du mu lär | yap-ma-cak ol-du mu lär |
| yap-çak ol-sa män | yap-ma-cak ol-sa män | yap-çak ol-sa mı män | yap-ma-cak ol-sa mı män |
| yap-çak ol-sa sän | yap-ma-cak ol-sa sän | yap-çak ol-sa mı sän | yap-ma-cak ol-sa mı sän |
| yap-çak ol-sa än | yap-ma-cak ol-sa än | yap-çak ol-sa mı än | yap-ma-cak ol-sa mı än |
| yap-çak ol-sa méz | yap-ma-cak ol-sa méz | yap-çak ol-sa mı méz | yap-ma-cak ol-sa mı méz |
| yap-çak ol-sa séz | yap-ma-cak ol-sa séz | yap-çak ol-sa mı séz | yap-ma-cak ol-sa mı séz |
| yap-çak ol-sa lär | yap-ma-cak ol-sa lär | yap-çak ol-sa mı lär | yap-ma-cak ol-sa mı lär |
“yap—çak é—”:
| yap-çak é-cek män | yap-ma-cak é-cek män | yap-çak é-cek mi män | yap-ma-cak é-cek mi män |
| yap-çak é-cek sän | yap-ma-cak é-cek sän | yap-çak é-cek mi sän | yap-ma-cak é-cek mi sän |
| yap-çak é-cek än | yap-ma-cak é-cek än | yap-çak é-cek mi än | yap-ma-cak é-cek mi än |
| yap-çak é-cek méz | yap-ma-cak é-cek méz | yap-çak é-cek mi méz | yap-ma-cak é-cek mi méz |
| yap-çak é-cek séz | yap-ma-cak é-cek séz | yap-çak é-cek mi séz | yap-ma-cak é-cek mi séz |
| yap-çak é-cek lär | yap-ma-cak é-cek lär | yap-çak é-cek mi lär | yap-ma-cak é-cek mi lär |
| yap-çak é-yir män | yap-ma-cak é-yir män | yap-çak é-yir mi män | yap-ma-cak é-yir mi män |
| yap-çak é-yir sän | yap-ma-cak é-yir sän | yap-çak é-yir mi sän | yap-ma-cak é-yir mi sän |
| yap-çak é-yir än | yap-ma-cak é-yir än | yap-çak é-yir mi än | yap-ma-cak é-yir mi än |
| yap-çak é-yir méz | yap-ma-cak é-yir méz | yap-çak é-yir mi méz | yap-ma-cak é-yir mi méz |
| yap-çak é-yir séz | yap-ma-cak é-yir séz | yap-çak é-yir mi séz | yap-ma-cak é-yir mi séz |
| yap-çak é-yir lär | yap-ma-cak é-yir lär | yap-çak é-yir mi lär | yap-ma-cak é-yir mi lär |
| yap-çak é-r män | yap-ma-cak é-r män | yap-çak é-r mi män | yap-ma-cak é-r mi män |
| yap-çak é-r sän | yap-ma-cak é-r sän | yap-çak é-r mi sän | yap-ma-cak é-r mi sän |
| yap-çak é-r än | yap-ma-cak é-r än | yap-çak é-r mi än | yap-ma-cak é-r mi än |
| yap-çak é-r méz | yap-ma-cak é-r méz | yap-çak é-r mi méz | yap-ma-cak é-r mi méz |
| yap-çak é-r séz | yap-ma-cak é-r séz | yap-çak é-r mi séz | yap-ma-cak é-r mi séz |
| yap-çak é-r lär | yap-ma-cak é-r lär | yap-çak é-r mi lär | yap-ma-cak é-r mi lär |
| yap-çak é-miş män | yap-ma-cak é-miş män | yap-çak é-miş mi män | yap-ma-cak é-miş mi män |
| yap-çak é-miş sän | yap-ma-cak é-miş sän | yap-çak é-miş mi sän | yap-ma-cak é-miş mi sän |
| yap-çak é-miş än | yap-ma-cak é-miş än | yap-çak é-miş mi än | yap-ma-cak é-miş mi än |
| yap-çak é-miş méz | yap-ma-cak é-miş méz | yap-çak é-miş mi méz | yap-ma-cak é-miş mi méz |
| yap-çak é-miş séz | yap-ma-cak é-miş séz | yap-çak é-miş mi séz | yap-ma-cak é-miş mi séz |
| yap-çak é-miş lär | yap-ma-cak é-miş lär | yap-çak é-miş mi lär | yap-ma-cak é-miş mi lär |
| yap-çak é-di män | yap-ma-cak é-di män | yap-çak é-di mi män | yap-ma-cak é-di mi män |
| yap-çak é-di sän | yap-ma-cak é-di sän | yap-çak é-di mi sän | yap-ma-cak é-di mi sän |
| yap-çak é-di än | yap-ma-cak é-di än | yap-çak é-di mi än | yap-ma-cak é-di mi än |
| yap-çak é-di méz | yap-ma-cak é-di méz | yap-çak é-di mi méz | yap-ma-cak é-di mi méz |
| yap-çak é-di séz | yap-ma-cak é-di séz | yap-çak é-di mi séz | yap-ma-cak é-di mi séz |
| yap-çak é-di lär | yap-ma-cak é-di lär | yap-çak é-di mi lär | yap-ma-cak é-di mi lär |
| yap-çak é-se män | yap-ma-cak é-se män | yap-çak é-se mi män | yap-ma-cak é-se mi män |
| yap-çak é-se sän | yap-ma-cak é-se sän | yap-çak é-se mi sän | yap-ma-cak é-se mi sän |
| yap-çak é-se än | yap-ma-cak é-se än | yap-çak é-se mi än | yap-ma-cak é-se mi än |
| yap-çak é-se méz | yap-ma-cak é-se méz | yap-çak é-se mi méz | yap-ma-cak é-se mi méz |
| yap-çak é-se séz | yap-ma-cak é-se séz | yap-çak é-se mi séz | yap-ma-cak é-se mi séz |
| yap-çak é-se lär | yap-ma-cak é-se lär | yap-çak é-se mi lär | yap-ma-cak é-se mi lär |
Kib, “kän”li kullanımlar;
| yap-çak é-cek kän |
yap-ma-cak é-cek kän |
yap-çak é-cek kän mi | yap-ma-cak é-cek kän mi |
| yap-çak ol-cak kän |
yap-ma-cak ol-cak kän |
yap-çak ol-cak kän mi | yap-ma-cak ol-cak kän mi |
• “Sona kelen şahıs zamirleri” ile; “yap-çak é-cek män kän”, “yap-çak é-cek män kän mi?” kibi.
• Yukarıdakı tablolarda; “é—” yeriye “é—me—”; “ol—” yeriye “ol—ma—” da kelebilir.
• Sonda “än”, kerekli tügül ése közderilmeyebilir; “yap-çak é-se än” yeriye, “yap-çak é-se” kibi.
# “ése” ve “olsa” kelimeleri, iki tam cümleyin baglayır lär ése; “sona kelen şahıs zamirleri”den sonra kelse lär, daha uygun olur. Kib; “Çalışır lär.” + “Başarılı olur lär.” → “Çalışır lär ése başarılı olur lär.”
(“Çalışır ése lär başarılı olur lär.” yeriye).
# Fakat “Çalışsa lär, başarılı olsa lär, iyi olur.” veya “Çalışsa lär, başarsa lär, iyi olur.” kibi.
# “kän” için de benzer şekilde;
“Ders çalışır lär.” + “Azimli olur lär.” → “Ders çalışır lär kän azimli olur lär.”
(“Ders çalışır kän lär azimli olur lär.” yeriye).
# “Eğer çalışır lär ése başarılı olur lär.” cümleside, “eğer” kelimesi, kereksiz (veya fazladan) ér;
“Çalışır lär ése başarılı olur lär.” timek, yeterli olur.
Zaman-Şart ekleriye köre farklı birleşimlerin topluca közderelim:
| yap- é- | |||||
| yap-çak é-cek | yap-yır é-cek | yap-ar é-cek | yap-mış é-cek | yap-tı é-cek | yap-sa é-cek |
| yap-çak é-yir | yap-yır é-yir | yap-ar é-yir | yap-mış é-yir | yap-tı é-yir | yap-sa é-yir |
| yap-çak é-r | yap-yır é-r | yap-ar é-r | yap-mış é-r | yap-tı é-r | yap-sa é-r |
| yap-çak é-miş | yap-yır é-miş | yap-ar é-miş | yap-mış é-miş | yap-tı é-miş | yap-sa é-miş |
| yap-çak é-di | yap-yır é-di | yap-ar é-di | yap-mış é-di | yap-tı é-di | yap-sa é-di |
| yap-çak é-se | yap-yır é-se | yap-ar é-se | yap-mış é-se | yap-tı é-se | yap-sa é-se |
| yap- ol- | |||||
| yap-çak ol-cak | yap-yır ol-cak | yap-ar ol-cak | yap-mış ol-cak | yap-tı ol-cak | yap-sa ol-cak |
| yap-çak ol-yur | yap-yır ol-yur | yap-ar ol-yur | yap-mış ol-yur | yap-tı ol-yur | yap-sa ol-yur |
| yap-çak ol-ur | yap-yır ol-ur | yap-ar ol-ur | yap-mış ol-ur | yap-tı ol-ur | yap-sa ol-ur |
| yap-çak ol-muş | yap-yır ol-muş | yap-ar ol-muş | yap-mış ol-muş | yap-tı ol-muş | yap-sa ol-muş |
| yap-çak ol-du | yap-yır ol-du | yap-ar ol-du | yap-mış ol-du | yap-tı ol-du | yap-sa ol-du |
| yap-çak ol-sa | yap-yır ol-sa | yap-ar ol-sa | yap-mış ol-sa | yap-tı ol-sa | yap-sa ol-sa |
Fiillerden biri veya her iki fiil birden olumsuzluk eki alabilir. Bulara, şart ekli fiil de kelebilir, kib;
“yap-çak é-cek é-se”, “yap-çak é-cek ol-sa”
“yap-çak ol-cak é-se”, “yap-çak ol-cak ol-sa” kibi.
Soru eki ve sona kelen şahıs zamiri, sonda yer alır, kib;
“yap-çak é-cek é-se mi?”, “yap-çak é-cek é-se mi män?” kibi.
BİRLEŞİK SIFAT FİİLLER
Kib:
| “yap-çak é-cek män iş, uzun sürcek” | “yap-çak ol-cak sän iş, uzun sürcek” | |
| “Yapçak é-yir män iş, uzun sürcek” | “Yapçak ol-yur sän iş, uzun sürcek” | |
| “Yapçak é-r män iş, uzun sürcek” | “Yapçak ol-(u)r sän iş, uzun sürcek” | |
| “Yapçak é-di män iş, uzun sürcek” | “Yapçak ol-du sän iş, uzun sürcek” | |
| “Yapçak é-miş män iş, uzun sürcek” | “Yapçak ol-muş sän iş, uzun sürcek” |
İSİMLİ BİRLEŞİK ÇEKİMLER
Kib, yukarıdakı tablolardan mon satırların alalım;
| yap-çak é-cek | yap-yır é-cek | yap-ar é-cek | yap-mış é-cek | yap-tı é-cek | yap-sa é-cek |
| yap-çak ol-cak | yap-yır ol-cak | yap-ar ol-cak | yap-mış ol-cak | yap-tı ol-cak | yap-sa ol-cak |
Birleşik çekimleriŋ başlara “bina (yapı)” kelimesiyin koyalım;
|
bina yap-çak é-cek |
bina yap-yır é-cek |
bina yap-ar é-cek |
bina yap-mış é-cek |
bina yap-tı é-cek |
bina yap-sa é-cek |
|
bina yap-çak ol-cak |
bina yap-yır ol-cak |
bina yap-ar ol-cak |
bina yap-mış ol-cak |
bina yap-tı ol-cak |
bina yap-sa ol-cak |
“Soru eki” ve “sona kelen şahıs zamirleri”, sonda yer alır;
“Bina yap-çak é-cek mi?”, “Bina yap-çak é-cek män”, “Bina yap-çak é-cek mi män?” kibi.
Türkçe-21 Sitesi
