BİRLEŞİK ÇEKİMLER, BİRLEŞİK ZAMANLAR

birleşik çekimler, birleşik sıfat fiil, birleşik zamanlar, zaman ekleri, fiil çekim ekleri, fiil çekimi, idi imiş ise iken

TÜRKÇE211 [09] BİRLEŞİK ÇEKİMLER

BİRLEŞİK ÇEKİMLER

Fiilleriŋ birleşik çekimler; “ol—” ve “i—” fiilleri, yardımcı fiil olarak kullanılarak elde etilir.

İstanbul Agızı’da:
“İ—” (“turumda-bulunmak”) fiiliyiŋ, “i-di, i-miş, i-se” biçimleri var, “i-(y)ecek, i-yor, i-r” biçimleri yok.
Fakat “ol—” fiili, bu ekleriŋ tümün alyır; “ol-acak, ol-(u)yor, ol-(u)r, ol-du, ol-muş, ol-sa” kibi.

Türkçe-21 Biçimi’de, 700’lü yıllar Türkçesi’deki kibi ér:
Hem “i—” fiili hem “ol—” fiili, tüm zaman ekleri ile kullanılır.
“İ—” fiili, çekim-yapım ekleri almak açısıdan, neŋ fiilden farklı  tügül.

---

“Turumda-Bulunmak, Turumda-Olmak” Fiili;

İstanbul Agızı’da	700’lü Yıllar Türkçesi’de	Türkçe-21 Biçimi’de
i—	är—	i—, é—

Türkçe–21 Biçimi’de, iki şekil de kullanılabilir fakat kenelde, “é—” biçimi tercih etilir.
İstanbul Agızı’dakı “ol—” fiili, 700’lü yıllar Türkçesi’de “bol—” biçimide édi.

---

Kib, İstanbul Agızı’ya köre, “yap—” fiiliyiŋ çekimlerin ele alalım:

yap-acak i-	yap-ma-yacak i-	yap-acak i- mi	yap-ma-yacak i- mi
yap-acak i-(y)ecek [?]	yap-ma-yacak i-(y)ecek [?]	yap-acak i-(y)ecek mi [?]	yap-ma-yacak i-(y)ecek mi [?]
yap-acak i-yor [?]	yap-ma-yacak i-yor [?]	yap-acak i-yor mu [?]	yap-ma-yacak i-yor mu [?]
yap-acak i-r [?]	yap-ma-yacak i-r [?]	yap-acak i-r mi [?]	yap-ma-yacak i-r mi [?]
yap-acak i-miş-im	yap-ma-yacak i-miş-im	yap-acak i-miş mi-yim	yap-ma-yacak i-miş mi-yim
yap-acak i-miş-sin	yap-ma-yacak i-miş-sin	yap-acak i-miş mi-sin	yap-ma-yacak i-miş mi-sin
yap-acak i-miş	yap-ma-yacak i-miş	yap-acak i-miş mi	yap-ma-yacak i-miş mi
yap-acak i-miş-iz	yap-ma-yacak i-miş-iz	yap-acak i-miş mi-yiz	yap-ma-yacak i-miş mi-yiz
yap-acak i-miş-siniz	yap-ma-yacak i-miş-siniz	yap-acak i-miş mi-siniz	yap-ma-yacak i-miş mi-siniz
yap-acak i-miş-ler	yap-ma-yacak i-miş-ler	yap-acak i-miş-ler mi	yap-ma-yacak i-miş-ler mi
yap-acak i-di-m	yap-ma-yacak i-di-m	yap-acak i-di-m mi	yap-ma-yacak i-di-m mi
yap-acak i-di-n	yap-ma-yacak i-di-n	yap-acak i-di-n mi	yap-ma-yacak i-di-n mi
yap-acak i-di	yap-ma-yacak i-di	yap-acak i-di mi	yap-ma-yacak i-di mi
yap-acak i-di-k	yap-ma-yacak i-di-k	yap-acak i-di-k mi	yap-ma-yacak i-di-k mi
yap-acak i-di-niz	yap-ma-yacak i-di-niz	yap-acak i-di-niz mi	yap-ma-yacak i-di-niz mi
yap-acak i-di-ler	yap-ma-yacak i-di-ler	yap-acak i-di-ler mi	yap-ma-yacak i-di-ler mi
yap-acak i-se-m	yap-ma-yacak i-se-m	yap-acak i-se-m mi	yap-ma-yacak i-se-m mi
yap-acak i-se-n	yap-ma-yacak i-se-n	yap-acak i-se-n mi	yap-ma-yacak i-se-n mi
yap-acak i-se	yap-ma-yacak i-se	yap-acak i-se mi	yap-ma-yacak i-se mi
yap-acak i-se-k	yap-ma-yacak i-se-k	yap-acak i-se-k mi	yap-ma-yacak i-se-k mi
yap-acak i-se-niz	yap-ma-yacak i-se-niz	yap-acak i-se-niz mi	yap-ma-yacak i-se-niz mi
yap-acak i-se-ler	yap-ma-yacak i-se-ler	yap-acak i-se-ler mi	yap-ma-yacak i-se-ler mi

“i-miş, i-di, i-se, i-ken” kelimeleri, ayrı birer sözcük ér, munların ekleştirmeg yanlış ér. Mundun, burada; “yap-acak-mış, yap-acak-tı, yap-acak-sa” biçimleriyin incelemege kerek körülmedi.

Yanya “fiil + zaman eki” yapısı, “fiil” émez; zaman ekleriyin üst üste bindirmegiŋ yanlışlık, mundan da belli ér.

---

Türkçe-21 Biçimi’ye köre, benzek olarak, “yap-” fiili için birleşik çekimler oluşturalım:

“yap—çak ol—”:

yap-çak ol-cak män	yap-ma-cak ol-cak män	yap-çak ol-cak mı män	yap-ma-cak ol-cak mı män
yap-çak ol-cak sän	yap-ma-cak ol-cak sän	yap-çak ol-cak mı sän	yap-ma-cak ol-cak mı sän
yap-çak ol-cak än	yap-ma-cak ol-cak än	yap-çak ol-cak mı än	yap-ma-cak ol-cak mı än
yap-çak ol-cak méz	yap-ma-cak ol-cak méz	yap-çak ol-cak mı méz	yap-ma-cak ol-cak mı méz
yap-çak ol-cak séz	yap-ma-cak ol-cak séz	yap-çak ol-cak mı séz	yap-ma-cak ol-cak mı séz
yap-çak ol-cak lär	yap-ma-cak ol-cak lär	yap-çak ol-cak mı lär	yap-ma-cak ol-cak mı lär
yap-çak ol-yur män	yap-ma-cak ol-yur män	yap-çak ol-yur mu män	yap-ma-cak ol-yur mu män
yap-çak ol-yur sän	yap-ma-cak ol-yur sän	yap-çak ol-yur mu sän	yap-ma-cak ol-yur mu sän
yap-çak ol-yur än	yap-ma-cak ol-yur än	yap-çak ol-yur mu än	yap-ma-cak ol-yur mu än
yap-çak ol-yur méz	yap-ma-cak ol-yur méz	yap-çak ol-yur mu méz	yap-ma-cak ol-yur mu méz
yap-çak ol-yur séz	yap-ma-cak ol-yur séz	yap-çak ol-yur mu séz	yap-ma-cak ol-yur mu séz
yap-çak ol-yur lär	yap-ma-cak ol-yur lär	yap-çak ol-yur mu lär	yap-ma-cak ol-yur mu lär
yap-çak ol-ur män	yap-ma-cak ol-ur män	yap-çak ol-ur mu män	yap-ma-cak ol-ur mu män
yap-çak ol-ur sän	yap-ma-cak ol-ur sän	yap-çak ol-ur mu sän	yap-ma-cak ol-ur mu sän
yap-çak ol-ur än	yap-ma-cak ol-ur än	yap-çak ol-ur mu än	yap-ma-cak ol-ur mu än
yap-çak ol-ur méz	yap-ma-cak ol-ur méz	yap-çak ol-ur mu méz	yap-ma-cak ol-ur mu méz
yap-çak ol-ur séz	yap-ma-cak ol-ur séz	yap-çak ol-ur mu séz	yap-ma-cak ol-ur mu séz
yap-çak ol-ur lär	yap-ma-cak ol-ur lär	yap-çak ol-ur mu lär	yap-ma-cak ol-ur mu lär
yap-çak ol-muş män	yap-ma-cak ol-muş män	yap-çak ol-muş mu män	yap-ma-cak ol-muş mu män
yap-çak ol-muş sän	yap-ma-cak ol-muş sän	yap-çak ol-muş mu sän	yap-ma-cak ol-muş mu sän
yap-çak ol-muş än	yap-ma-cak ol-muş än	yap-çak ol-muş mu än	yap-ma-cak ol-muş mu än
yap-çak ol-muş méz	yap-ma-cak ol-muş méz	yap-çak ol-muş mu méz	yap-ma-cak ol-muş mu méz
yap-çak ol-muş séz	yap-ma-cak ol-muş séz	yap-çak ol-muş mu séz	yap-ma-cak ol-muş mu séz
yap-çak ol-muş lär	yap-ma-cak ol-muş lär	yap-çak ol-muş mu lär	yap-ma-cak ol-muş mu lär
yap-çak ol-du män	yap-ma-cak ol-du män	yap-çak ol-du mu män	yap-ma-cak ol-du mu män
yap-çak ol-du sän	yap-ma-cak ol-du sän	yap-çak ol-du mu sän	yap-ma-cak ol-du mu sän
yap-çak ol-du än	yap-ma-cak ol-du än	yap-çak ol-du mu än	yap-ma-cak ol-du mu än
yap-çak ol-du méz	yap-ma-cak ol-du méz	yap-çak ol-du mu méz	yap-ma-cak ol-du mu méz
yap-çak ol-du séz	yap-ma-cak ol-du séz	yap-çak ol-du mu séz	yap-ma-cak ol-du mu séz
yap-çak ol-du lär	yap-ma-cak ol-du lär	yap-çak ol-du mu lär	yap-ma-cak ol-du mu lär
yap-çak ol-sa män	yap-ma-cak ol-sa män	yap-çak ol-sa mı män	yap-ma-cak ol-sa mı män
yap-çak ol-sa sän	yap-ma-cak ol-sa sän	yap-çak ol-sa mı sän	yap-ma-cak ol-sa mı sän
yap-çak ol-sa än	yap-ma-cak ol-sa än	yap-çak ol-sa mı än	yap-ma-cak ol-sa mı än
yap-çak ol-sa méz	yap-ma-cak ol-sa méz	yap-çak ol-sa mı méz	yap-ma-cak ol-sa mı méz
yap-çak ol-sa séz	yap-ma-cak ol-sa séz	yap-çak ol-sa mı séz	yap-ma-cak ol-sa mı séz
yap-çak ol-sa lär	yap-ma-cak ol-sa lär	yap-çak ol-sa mı lär	yap-ma-cak ol-sa mı lär

“yap—çak é—”:

yap-çak é-cek män	yap-ma-cak é-cek män	yap-çak é-cek mi män	yap-ma-cak é-cek mi män
yap-çak é-cek sän	yap-ma-cak é-cek sän	yap-çak é-cek mi sän	yap-ma-cak é-cek mi sän
yap-çak é-cek än	yap-ma-cak é-cek än	yap-çak é-cek mi än	yap-ma-cak é-cek mi än
yap-çak é-cek méz	yap-ma-cak é-cek méz	yap-çak é-cek mi méz	yap-ma-cak é-cek mi méz
yap-çak é-cek séz	yap-ma-cak é-cek séz	yap-çak é-cek mi séz	yap-ma-cak é-cek mi séz
yap-çak é-cek lär	yap-ma-cak é-cek lär	yap-çak é-cek mi lär	yap-ma-cak é-cek mi lär
yap-çak é-yir män	yap-ma-cak é-yir män	yap-çak é-yir mi män	yap-ma-cak é-yir mi män
yap-çak é-yir sän	yap-ma-cak é-yir sän	yap-çak é-yir mi sän	yap-ma-cak é-yir mi sän
yap-çak é-yir än	yap-ma-cak é-yir än	yap-çak é-yir mi än	yap-ma-cak é-yir mi än
yap-çak é-yir méz	yap-ma-cak é-yir méz	yap-çak é-yir mi méz	yap-ma-cak é-yir mi méz
yap-çak é-yir séz	yap-ma-cak é-yir séz	yap-çak é-yir mi séz	yap-ma-cak é-yir mi séz
yap-çak é-yir lär	yap-ma-cak é-yir lär	yap-çak é-yir mi lär	yap-ma-cak é-yir mi lär
yap-çak é-r män	yap-ma-cak é-r män	yap-çak é-r mi män	yap-ma-cak é-r mi män
yap-çak é-r sän	yap-ma-cak é-r sän	yap-çak é-r mi sän	yap-ma-cak é-r mi sän
yap-çak é-r än	yap-ma-cak é-r än	yap-çak é-r mi än	yap-ma-cak é-r mi än
yap-çak é-r méz	yap-ma-cak é-r méz	yap-çak é-r mi méz	yap-ma-cak é-r mi méz
yap-çak é-r séz	yap-ma-cak é-r séz	yap-çak é-r mi séz	yap-ma-cak é-r mi séz
yap-çak é-r lär	yap-ma-cak é-r lär	yap-çak é-r mi lär	yap-ma-cak é-r mi lär
yap-çak é-miş män	yap-ma-cak é-miş män	yap-çak é-miş mi män	yap-ma-cak é-miş mi män
yap-çak é-miş sän	yap-ma-cak é-miş sän	yap-çak é-miş mi sän	yap-ma-cak é-miş mi sän
yap-çak é-miş än	yap-ma-cak é-miş än	yap-çak é-miş mi än	yap-ma-cak é-miş mi än
yap-çak é-miş méz	yap-ma-cak é-miş méz	yap-çak é-miş mi méz	yap-ma-cak é-miş mi méz
yap-çak é-miş séz	yap-ma-cak é-miş séz	yap-çak é-miş mi séz	yap-ma-cak é-miş mi séz
yap-çak é-miş lär	yap-ma-cak é-miş lär	yap-çak é-miş mi lär	yap-ma-cak é-miş mi lär
yap-çak é-di män	yap-ma-cak é-di män	yap-çak é-di mi män	yap-ma-cak é-di mi män
yap-çak é-di sän	yap-ma-cak é-di sän	yap-çak é-di mi sän	yap-ma-cak é-di mi sän
yap-çak é-di än	yap-ma-cak é-di än	yap-çak é-di mi än	yap-ma-cak é-di mi än
yap-çak é-di méz	yap-ma-cak é-di méz	yap-çak é-di mi méz	yap-ma-cak é-di mi méz
yap-çak é-di séz	yap-ma-cak é-di séz	yap-çak é-di mi séz	yap-ma-cak é-di mi séz
yap-çak é-di lär	yap-ma-cak é-di lär	yap-çak é-di mi lär	yap-ma-cak é-di mi lär
yap-çak é-se män	yap-ma-cak é-se män	yap-çak é-se mi män	yap-ma-cak é-se mi män
yap-çak é-se sän	yap-ma-cak é-se sän	yap-çak é-se mi sän	yap-ma-cak é-se mi sän
yap-çak é-se än	yap-ma-cak é-se än	yap-çak é-se mi än	yap-ma-cak é-se mi än
yap-çak é-se méz	yap-ma-cak é-se méz	yap-çak é-se mi méz	yap-ma-cak é-se mi méz
yap-çak é-se séz	yap-ma-cak é-se séz	yap-çak é-se mi séz	yap-ma-cak é-se mi séz
yap-çak é-se lär	yap-ma-cak é-se lär	yap-çak é-se mi lär	yap-ma-cak é-se mi lär

Kib, “kän”li kullanımlar;

yap-çak é-cek kän	yap-ma-cak é-cek kän	yap-çak é-cek kän mi	yap-ma-cak é-cek kän mi
yap-çak ol-cak kän	yap-ma-cak ol-cak kän	yap-çak ol-cak kän mi	yap-ma-cak ol-cak kän mi

• “Sona kelen şahıs zamirleri” ile; “yap-çak é-cek män kän”, “yap-çak é-cek män kän mi?” kibi.
• Yukarıdakı tablolarda; “é—” yeriye “é—me—”; “ol—” yeriye “ol—ma—” da kelebilir.
• Sonda “än”, kerekli tügül ése közderilmeyebilir; “yap-çak é-se än” yeriye, “yap-çak é-se” kibi.

---

# “ése” ve “olsa” kelimeleri, iki tam cümleyin baglayır lär ése; “sona kelen şahıs zamirleri”den sonra kelse lär, daha uygun olur. Kib; “Çalışır lär.” + “Başarılı olur lär.” → “Çalışır lär ése başarılı olur lär.”
(“Çalışır ése lär başarılı olur lär.” yeriye).

# Fakat “Çalışsa lär, başarılı olsa lär, iyi olur.” veya “Çalışsa lär, başarsa lär, iyi olur.” kibi.

# “kän” için de benzer şekilde;
“Ders çalışır lär.” + “Azimli olur lär.” → “Ders çalışır lär kän azimli olur lär.”
(“Ders çalışır kän lär azimli olur lär.” yeriye).

# “Eğer çalışır lär ése başarılı olur lär.” cümleside, “eğer” kelimesi, kereksiz (veya fazladan) ér;
“Çalışır lär ése başarılı olur lär.” timek, yeterli olur.

---

Zaman-Şart ekleriye köre farklı birleşimlerin topluca közderelim:

yap- é-
yap-çak é-cek	yap-yır é-cek	yap-ar é-cek	yap-mış é-cek	yap-tı é-cek	yap-sa é-cek
yap-çak é-yir	yap-yır é-yir	yap-ar é-yir	yap-mış é-yir	yap-tı é-yir	yap-sa é-yir
yap-çak é-r	yap-yır é-r	yap-ar é-r	yap-mış é-r	yap-tı é-r	yap-sa é-r
yap-çak é-miş	yap-yır é-miş	yap-ar é-miş	yap-mış é-miş	yap-tı é-miş	yap-sa é-miş
yap-çak é-di	yap-yır é-di	yap-ar é-di	yap-mış é-di	yap-tı é-di	yap-sa é-di
yap-çak é-se	yap-yır é-se	yap-ar é-se	yap-mış é-se	yap-tı é-se	yap-sa é-se
yap- ol-
yap-çak ol-cak	yap-yır ol-cak	yap-ar ol-cak	yap-mış ol-cak	yap-tı ol-cak	yap-sa ol-cak
yap-çak ol-yur	yap-yır ol-yur	yap-ar ol-yur	yap-mış ol-yur	yap-tı ol-yur	yap-sa ol-yur
yap-çak ol-ur	yap-yır ol-ur	yap-ar ol-ur	yap-mış ol-ur	yap-tı ol-ur	yap-sa ol-ur
yap-çak ol-muş	yap-yır ol-muş	yap-ar ol-muş	yap-mış ol-muş	yap-tı ol-muş	yap-sa ol-muş
yap-çak ol-du	yap-yır ol-du	yap-ar ol-du	yap-mış ol-du	yap-tı ol-du	yap-sa ol-du
yap-çak ol-sa	yap-yır ol-sa	yap-ar ol-sa	yap-mış ol-sa	yap-tı ol-sa	yap-sa ol-sa

Fiillerden biri veya her iki fiil birden olumsuzluk eki alabilir. Bulara, şart ekli fiil de kelebilir, kib;
“yap-çak é-cek é-se”, “yap-çak é-cek ol-sa”
“yap-çak ol-cak é-se”, “yap-çak ol-cak ol-sa” kibi.

Soru eki ve sona kelen şahıs zamiri, sonda yer alır, kib;
“yap-çak é-cek é-se mi?”, “yap-çak é-cek é-se mi män?” kibi.

---

BİRLEŞİK SIFAT FİİLLER

Kib:

“yap-çak é-cek män iş, uzun sürcek”		“yap-çak ol-cak sän iş, uzun sürcek”
“Yapçak é-yir män iş, uzun sürcek”		“Yapçak ol-yur sän iş, uzun sürcek”
“Yapçak é-r män iş, uzun sürcek”		“Yapçak ol-(u)r sän iş, uzun sürcek”
“Yapçak é-di män iş, uzun sürcek”		“Yapçak ol-du sän iş, uzun sürcek”
“Yapçak é-miş män iş, uzun sürcek”		“Yapçak ol-muş sän iş, uzun sürcek”

---

İSİMLİ BİRLEŞİK ÇEKİMLER

Kib, yukarıdakı tablolardan mon satırların alalım;

yap-çak é-cek	yap-yır é-cek	yap-ar é-cek	yap-mış é-cek	yap-tı é-cek	yap-sa é-cek
yap-çak ol-cak	yap-yır ol-cak	yap-ar ol-cak	yap-mış ol-cak	yap-tı ol-cak	yap-sa ol-cak

Birleşik çekimleriŋ başlara “bina (yapı)” kelimesiyin koyalım;

bina   yap-çak é-cek	bina   yap-yır é-cek	bina   yap-ar é-cek	bina   yap-mış é-cek	bina   yap-tı é-cek	bina   yap-sa é-cek
bina   yap-çak ol-cak	bina   yap-yır ol-cak	bina   yap-ar ol-cak	bina   yap-mış ol-cak	bina   yap-tı ol-cak	bina   yap-sa ol-cak

“Soru eki” ve “sona kelen şahıs zamirleri”, sonda yer alır;
“Bina yap-çak é-cek mi?”, “Bina yap-çak é-cek män”, “Bina yap-çak é-cek mi män?” kibi.

---

Türkçe-21 Sitesi