fiilden fiil yapan ek, fiilden isim yapan ek, geniş zaman ekleri, Göktürk Türkçesi, isimden fiil yapan ek, isimden isim yapan ek, yapım ekleri, zarf fiil yapan ekler
TÜRKÇE212 [12] YAPIM EKLERİYAPIM EKLERİ
FF : Fiilden Fiil Yapan Yapım Eki
Fİ : Fiilden İsim Yapan Yapım Eki
İF : İsimden Fiil Yapan Yapım Eki
İİ : İsimden İsim Yapan Yapım Eki
| TÜR | YAPIM EKİ • TÜRETİM ÖRNEKLERİ |
| FF | -a, -e ; -(y)a, -(y)e • tık-a–, on-a– |
| Fİ |
-a, -e ; -(y)a, -(y)e • yar-a, sap-a, öt-e, köl-e
(köl– : baglamak) |
| İF | -a, -e ; -(y)a, -(y)e • yaş-a–, boş-a–, kap-a–, tür-e– |
| İİ | -a, -e ; -(y)a, -(y)e • köz-e (göz-e), ilk-e |
| Fİ |
-/a/cak, -/e/cek ; -(y)/a/cak, -(y)/e/cek • al-acak, ver-ecek
(borç), |
| Fİ | -acan, -ecen • sev-ecen, ev-ecen |
| İİ | -acık, -ecik • [-/a/cık] • tar-acık (daracık) |
| Fİ | -agan, -egen • [-/a/g/an] • kez-egen, ol-agan |
| İF | -ala, -ele • üst-ele– |
| FF | -ala, -ele • kev-ele–, kov-ala– |
| Fİ | -alak, -elek • yat-alak, as-alak, çök-elek |
| Fİ | -amag, -emeg • [-/a/mag] • aş-amag · [İstanbul Agızı: “-ama, -eme”] |
| Fİ | -amak, -emek • [-/a/mak] • kaç-amak, tut-amak, bas-amak |
| Fİ | -an, -en; -(y)an, -(y)en • kır-an, tuy-an, bil-en, bak-an, çagla-(y)an, tamla-(y)an |
| İİ | -ar, -er ; -(ş)ar, -(ş)er • bir-er, üç-er, beş-er, iki-şer, yedi-şer |
| Fİ |
-a-sı, -e-si ; -(y)a-sı, -(y)e-si • yıkıl-ası, ol-ası,
ara-(y)ası |
| Fİ |
-a-sı-ca, -e-si-ce ; -(y)a-sı-ca, -(y)e-si-ce • yıkıl-asıca,
geber-esice |
| İİ | -ba, -be • ara-ba, tor-ba |
| Fİ |
-baç, -beç • [-/b/(a)ç] • kır-baç, tolan-baç, saklan-baç |
| Fİ | -ca, -ce • eglen-ce, tüşün-ce, söylen-ce |
| İİ |
-ca, -ce ; -ça, -çe • kara-ca, çabuk-ça, çocuk-ça, insan-ca,
erkek-çe, kadın-ca · İngiliz-ce, Türk-çe, Arab-ca, İspanyol-ca |
| İİ |
-cag, -ceg • ben-ceg (ben tarafıdan), Ali-ceg (Ali
tarafıdan) |
| Fİ | -cak, -cek ; -çak, -çek • salın-cak, korun-cak, çek-çek |
| İİ |
-cak, -cek ; -çak, -çek • oyun-cak, kol-cak (kol koyulan veya
kola keçirilen), el-cek (eldiven), |
| İİ |
-ca-lık, -ce-lik ; -ça-lık, -çe-lik • ana-calık, baba-calık,
kadın-calık, çocuk-çalık (“-a yakışır ve/veya uyar olmag turumu”) |
| Fİ | -cama, -ceme • sürün-ceme |
| İİ |
-ca-z, -ce-z ; -ça-z -çe-z • kız-caz, adam-caz, kadın-caz,
çocuk-çaz [“änä karşı sevgi ve/veya merhamet tuyunulan”] (İstanbul
Agızı’da “-cağız, -ceğiz”) [“+cak+(ı)z” → “+caz”] |
| İİ |
-cı, -ci, -cu, -cü ; -çı, -çi, -çu, -çü • yol-cu, süt-çü (süt
satıcı), süt-çü inek (bol süt veren inek) # yol-çu (yol yapımı işini yapan) (?) |
| İİ |
-cık, -cik, -cuk, -cük ; -çık, -çik, -çuk, -çük • [küçüklük,
hafiflik] tosun-cuk, köpek-çik, kedi-cik,
# kedi-cik (küçük veya sevimli kedi), sevimli kedi-cik (sevimli küçük kedi), küçük kedi-cik (küçük sevimli kedi), iri kedi-cik (iri fakat sevimli kedi). # “sevgilig ana (sevgi sahibi ana)”, “sevgilig baba (sevgi sahibi baba)” kibi kullanımlar da olabilir. |
| İİ |
-cıl, -cil, -cul, -cül ; -çıl, -çil, -çul, -çül • ev-cil,
ölüm-cül, ben-cil, balık-çıl (balık ile beslenen bir kuş türü),
kır-cıl (kırlık yerler seven veya kırlık yerlere mahsus) · balık-cıl
(sık sık balık yiyen veya balık seven), kır-çıl (kırlaşmış, kır
renkli) (kerekli turumlarda, ünsüz uyumu ihlali olmuş) |
| İİ |
-ç ; -(a)ç, -(e)ç • ana-ç, baba-ç, ata-ç, kır-aç, boz-aç,
bilgi-ç |
| Fİ | -ç ; -(a)ç, -(e)ç • tıka-ç, kaldır-aç (kalk-ır-aç), say-aç ; kül-eç |
| İİ |
-ç ; -(ı)ç, -(i), -(u)ç, -(ü)ç • ög-üç (togum yapmış tişi,
ana/anne), ata-ç (baba) (“ög”: kaynak, menşe, köken ; mec. akıl ; mec. ana, anne · “ata”: büyükbaba ve öncekiler) |
| İİ | -çın, -çin, -çun, -çün • hır-çın, balık-çın |
| İF |
-d ; -(a)d, -(e)d • yagı-d–, kut-ad–, kök-ed– [kök-äd–],
köz-ed– [göz-et–] |
| İF | -da, -de • fısıl-da–, şırıl-da–, kütür-de– |
| İİ | -da, -de ; -ta, -te • yüz-de, köz-de, söz-de |
| İİ |
-dag, -deg • [“ünsüz uyumu”ya uymaz] • Teŋri-deg (ilâh),
ana-dag (ana sayılmış kadın, üvey ana), kardaş-dag (kardaş sayılmış
kişi, üvey kardaş), evlat-dag (evlat kabul etilmiş kişi, üvey evlat),
[bk. TÜRKÇE212 [20] -dag -deg ; -dın -din -dun -dün”] |
| İİ |
-da-kı, -de-ki ; -ta-kı, -te-ki • masa-dakı, kök-teki,
kög-deki |
| İİ |
-dam, -dem, -tam, -tem • er-dem, kün-dem, yön-tem [“yöndem”:
?] |
| İİ | -dan, -den ; -tan, -ten • top-tan, su-dan, eski-den |
| İF | -dar, -der • köz-der– [göster–] |
| İİ |
-daş, deş ; -taş, -teş • arka-daş, kün-deş, yurt-taş,
yol-daş, anlam-daş, yön-deş, ses-teş |
| Fİ | -dı, -di, -du, -dü ; -tı, -ti, -tu, -tü • kir-di, türe-di, uy-du, çık-tı, ver-di |
| İİ | -dıç, -diç, -duç, -düç • sag-dıç |
| Fİ |
-dık, -dik, -duk, -dük ; -tık, -tik, -tuk, -tük •
tanı-dık, bil-dik, at-tık |
| İİ |
-dır, -dir, -dur, -dür ; -tır, -tir, -tur, -tür • yıllar-dır
(yıllardan beri), aylar-dır, künler-dir, beş saat-tir |
| İİ | -dırık, -dirik, -duruk, -dürük • boyun-duruk |
| İİ | -dız, -diz, -duz, -düz • çuval-dız, kün-düz |
| Fİ |
-g ; -(a)g, -(e)g • başla-g (başlangıç, başlayış), tap-ag
(hürmet, hizmet) |
| Fİ |
-g ; -(ı)g, -(i)g, -(u)g, -(ü)g • bil-ig (bilgi, hikmet),
biti-g (yazı), açı-g (acı, acımag) |
| FF |
-ga, -ge ; -ka, -ke • at-ka– (ip/zincir vs ilen “baglamak”), at-ka-n– (baglanmak), at-ka-(y)ıl– (baglayılmak, kelepçeleyilmek) |
| Fİ |
-ga, -ge ; -ka, -ke • böl-ge, sömür-ge (sömürülen),
bil-ge (bilgili, bilici, bilir, bilen) |
| Fİ |
-gaç, -geç • [-/g/(a)ç] • yüz-geç, kıs-gaç, aç-gaç (açkaç) |
| Fİ |
-gak, -gek • [-/g/(a)k] • iç-gek (vampir,
içkäk “sürekli (kan) içen”), ar-gak (mekik ipliki, atkı,
arkag “sürekli tolaşan”), yul-gak (aydınlık, ışık “anlık
parıltı tügül sürekli aydınlık/ışık”) |
| Fİ | -gan, -gen • [-/g/an] • alın-gan, yapış-gan |
| Fİ |
-gı, -gi, -gu, -gü ; -kı, -ki, -ku, -kü • say-gı, bas-kı,
bil-gi ; bıç-kı (testere), kes-ki (bir araç), as-kı. [“fiilden togan sonuç” veya “fiilin yapan/gerçekleştiren”] |
| İİ |
-gı, -gi, -gu, -gü • tabgaç-gı (tabgaç-laşmış) |
| Fİ | -gı-ç, -gi-ç, -gu-ç, -gü-ç ; -kı-ç, -ki-ç, -ku-ç, -kü-ç • tal-gıç, bil-giç, başlan-gıç |
| Fİ |
-gı-n, -gi-n, -gu-n, -gü-n ; -kı-n, -ki-n, -ku-n, -kü-n •
ol-gun, kes-kin, bil-gin, say-gın, bas-kın |
| İİ |
-gın, -gin, -gun, -gün • [-/g/(ı)n] • at-gın (at topluluku),
kelin-gin (kelin topluluku), el-gin (el topluluku, yabancılar)
(Kerekli turumlarda, küçük ünlü uyumuyun ihlal eter; “atgun,
kelingün, elgün” de olabilir.) · “-n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n”
biçimi, seyrek kullanılır; “bod-(u)n” kibi. |
| FF |
-gsa, -gse; (ı)-gsa, -(i)gse -(u)gsa, -(ü)gse • kör-ügse–
(körmek isteki tuymak, körmek istemek) |
| FF |
-gır, -gir, -gur, -gür • [-/g/ır] • tir-gir– (tiriltmek) |
| İİ |
-gil • halam-gil, teyzem-gil; Ali-gil, Hasan-gil (kural tışı,
tek tip ek ér) |
| İİ |
-gil-ler • kedi-giller, köpek-giller, sülün-giller,
bakla-giller (kural tışı, tek tip ek ér) |
| İİ |
-ı, -i, -u, -ü ; -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü • bir-i, kim-i
(bazı), iki-si, beş-i, altı-sı |
| FF | -ı, -i, -u, -ü ; -(y)ı, -(y)i, -(y)u, -(y)ü • kaz-ı–, sür-ü– |
| Fİ | -ı, -i, -u, -ü ; -(y)ı, -(y)i, -(y)u, -(y)ü • yaz-ı, ört-ü, basıl-ı, yazıl-ı, tola-(y)ı, ula-(y)u |
| İF | -ı, -i, -u, -ü ; -(y)ı, -(y)i, -(y)u, -(y)ü • taş-ı–, şak-ı– [taş– » taş–ı– (FF?)] |
| Fİ | -ıcı, -ici, -ucu, -ücü ; -(y)ıcı, -(y)ici, -(y)ucu, -(y)ücü • al-ıcı, oku-(y)ucu |
| İİ | -ıcık, -icik, -ucuk, -ücük • [-/ı/cık] • az-ıcık, bir-icik |
| Fİ | -ıcık, -icik, -ucuk, -ücük • [-ı-cık] • kül-ücük (gül-ücük), öp-ücük |
| FF |
-ıl, -il, -ul, -ül ; -(y)ıl, -(y)il, -(y)ul, -(y)ül • [“y”li
biçim Türkçe-21] • tur-ul–, kit-il–, bekle-(y)il–,
|
| Fİ | -ış, -iş, -uş, -üş ; -(y)ış, -(y)iş, -(y)uş, -(y)üş • al-ış, ver-iş, bil-me-(y)iş, yürü-(y)üş |
| FF | -k • kır-k–, sar-k– |
| İİ | -k ; -(a)k, -(e)k • orta-k, sol-ak, baş-ak |
| İİ | -k ; -(ı)k, -(i)k, -(u)k, -(ü)k • top-uk |
| FF |
-k ; -(ı)k, -(i)k, -(u)k, -(ü)k • kön-ük– (tamamen yanmak),
kör-ük– (gör-ük–) # “kön–”: yanmak. |
| İF | -k ; -(ı)k, -(i)k, -(u)k, -(ü)k • aç-ık– (acıkmak), köz-ük– (gözükmek), bir-ik– |
| Fİ |
-k; -(a)k, -(e)k • er-ek, tön-ek, tur-ak · başla-k [“başlamak
yeri, başlamak noktası” Türkçe-21] |
| Fİ | -k; -(ı)k, -(i)k, -(u)k, -(ü)k • buna-k, çürü-k, aç-ık |
| İİ | -ka, -ke • baş-ka |
| FF |
-kan, -ken • kıs-kan– |
| İİ | -kan, -ken • baş-kan, Täŋri-kän · [t(ä)ŋrikän “ilâhî, hazretleri” (täŋri “Tanrı”) ETG prg.48] |
| İİ | -kı, -ki, -ku, -kü • şimdi-ki, karşı-kı, dün-kü, öte-ki |
| İİ | -kıl, -kil, -kul, -kül • iç-kil [“iş-kil” mi?] |
| FF | -kın, -kin, -kun, -kün • yut-kun– |
| İF | -kır, -kir, -kur, -kür • hay-kır–, kış-kır–, tü-kür– |
| FF |
-kla, -kle ; -(a)kla, -(e)kle ; -(ı)kla, -(i)kle, -(u)kla, -(ü)kle
• sürü-kle–, tart-akla–, say-(ı)kla– |
| FF | -ksa, -kse; -(a)ksa, -(e)kse • tur-aksa– |
| FF | -ksa, -kse; -(ı)ksa, -(i)kse, -(u)ksa, -(ü)kse • kan-ıksa– |
| FF | -l ; -(a)l, -(e)l • çök-el– |
| Fİ | -l ; -(a)l, -(e)l • çat-al, tük-el · [tükäl “bütün, hep” ; tükä– “tükenmek”] |
| Fİ |
-l ; -(ı)l, -(i)l, -(u)l, -(ü)l • ışı-l, kıs-ıl (bogaz,
vadi) |
| İF | -l ; -(a)l, -(e)l • ince-l–, kısa-l–, sivri-l–, turu-l–, az-al–, çok-al– (çoğ-al–), kör-el–, yön-el– |
| İİ | -l ; -(a)l, -(e)l • toga-l, ilk-el, kültür-el, ulus-al |
| İİ |
-l ; -(ı)l, -(i)l, -(u)l, -(ü)l • tek-il, buz-ul, yaş-ıl
(yeşil) |
| İF |
-la, -le • baş-la–, el-le–, su-la–, kış-la–, tiş-le– |
| İİ |
-la, -le • kış-la, tuz-la [Kural tışı veya istisna kullanım
ér.] |
| İİ |
-la-g, -le-g • kış-lag, tuz-lag |
| İİ | -la-k, -le-k • su-lak, kış-lak, yaz-lak, tiş-lek |
| İF | -la-n, -le-n • ev-len–, para-lan–, bulut-lan– |
| İF | -la-ş, -le-ş • çabuk-laş–, başka-laş– |
| İF | -la-t, -le-t • aydın-lat–, kir-let– |
| İİ |
-lı, -li, -lu, -lü • [bir arada olmag, bir arada bulunmag] •
at-lı (äniŋ yanda at var; ata binmiş, süvari),
|
| İİ |
-lıg, -lig, -lug, -lüg • [sahiblik, iyelik] • at-lıg (at
sahibi), bisiklet-lig, eş-lig (eş sahibi, äniŋ eş var),
# Kerekli turumlarda, tüm yapım ekleri, “küçük ünlü uyumu”yun ihlal etebilir; “yollug, yollıg” kibi. |
| İİ |
-lık, -lik, -luk, -lük • [...için yer/şey] • agaç-lık (agaçlar olan yer), aş-lık (yemek bişirilen yer, mutfak, aşhane), at-lık (at barındırılan yer; atlar yaşar bölge), aygır-lık (at üretim çiftliki, hara), eşek-lik (eşek barınakı), • [...olmag turumu] • acemi-lik, akraba-lık, ana-lık, arkadaş-lık, baba-lık, bilinçli-lik, bilinçsiz-lik, çoban-lık, hizmetçi-lik, körgülü-lük, körgüsüz-lük, ögrenci-lik, ögretmen-lik, profesyonel-lik, # bak: “-ca-lık, -ce-lik”, “-sı-lık, -si-lik, -su-luk, -sü-lük”, “-dag, -deg”, Not-1 |
| Fİ | -m ; -(a)m, -(e)m • tut-am, bur-am |
| İİ | -m ; -(ı)m, -(i)m, -(u)m, -(ü)m • toplu-m, ışın-ım |
| Fİ | -m ; -(ı)m, -(i)m, -(u)m, -(ü)m • közle-m, sat-ım, uçur-um |
| FF | -ma, -me (fiillerde olumsuzluk eki) • yap-ma–, kit-me–, kız-ma– |
| Fİ |
-maca, -mece • [-mag+ca → -maca] • bul-maca, at-maca |
| Fİ |
-maç, -meç • [-/m/(a)ç] • al-maç |
| Fİ |
-maç, -meç • [-mak-(ı)ç → -maç] • yırt-maç, bula-maç |
| Fİ | -mag, -meg • kavur-mag, tök-meg, süz-meg, kabart-mag · [İstanbul Agızı: “-ma, -me”] |
| Fİ |
-mak, -mek • çak-mak (alet), ye-mek (gıda), ek-mek (gıda);
yürü-mek, koş-mak (fiil, eylem) |
| Fİ | -mak-sız-ın, -mek-siz-in • tur-maksızın |
| İİ | -man, -men • [-/m/(a)n] • koca-man, köle-men |
| Fİ |
-man, -men • [-/m/an] • koca-man, az-man, seç-men,
ögret-men [ögret-en, ögret-/g/en, ögret-/m/en] |
| FF | -maş, -meş • [“-/m/(a)ş” veya “-/m/(ı)ş → -/m/(a)ş”] • sar-maş–, kar-maş– |
| Fİ | -ma-z, -me-z • çık-maz, tüken-mez |
| Fİ | -mbaç, -mbeç • [-/m/baç] • tola-mbaç, sakla-mbaç |
| Fİ |
-mık, -mik, -muk, -mük • [-/m/(ı)k] • kıy-mık, kus-muk,
at-mık |
| Fİ |
-mır, -mir, -mur, -mür • [-/m/(u)r] • yag-mur, al-mır (hırs,
tamah) |
| Fİ | -mış, -miş, -muş, -müş • susa-mış, oku-muş |
| FF | -msa, -mse ; -(ı)msa, -(i)mse, -(u)msa, -(ü)mse • kül-ümse–, çek-imse– |
| İF | -msa, -mse ; -(ı)msa, -(i)mse, -(u)msa, -(ü)mse • iyi-mse–, kötü-mse–, az-ımsa–, ben-imse– |
| Fİ |
-msa-r -mse-r ; -(ı)msar -(i)mser, -(u)msar, -(ü)mser •
çek-imser [“çek–(i)n–se–r” mi?] |
| FF |
-msı, -msi, -msu, -msü ; -(ı)msı, -(i)msi, -(u)msu, -(ü)msü •
kıl-ımsı– (bi şeye bi şey yapar kibi tavranmak), kıl-ımsı-n– (bi
eylemin yapar kibi tavranmak), begi-msi-n– (beg kibi tavranmak, beg
émiş kibi tavranmak) [“beg+i–”: bey olmak, bey konumuda bulunmak] |
| İİ |
-msı, -msi, -msu, -msü ; -(ı)msı, -(i)msi, -(u)msu, -(ü)msü •
acıg-ımsı, ekşi-msi, yeşil-imsi, |
| İİ | -n ; -(a)n, -(e)n • er-en, kız-an |
| Fİ | -n; -(a)n, -(e)n • tala-n, tüz-en |
| FF | -n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n • tıka-n–, kez-in–, sev-in– |
| İİ |
-n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n • karşı-n, yaya-n; yaz-ın,
küz-ün, ilk-in |
| Fİ | -n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n • ak-ın, ek-in, say-ın |
| İF |
-n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n • tüş-ün– [düş+ün–] |
| Fİ | -nak, -nek ; -(a)nak, -(e)nek • öde-nek, kel-enek |
| Fİ |
-nak, -nek ; -(ı)nak, -(i)nek, -(u)nak, -(ü)nek • yıg-ınak |
| İİ |
-nca, -nce ; -(?)nca • orta-nca ; o-nca, bu-nca, şu-nca |
| Fİ | -nca, -nce ; -(a)nca, -(e)nce • söyle-nce, ol-anca |
| İİ | -ncı, -nci, -ncu, -ncü ; -(ı)ncı, -(i)nci, -(u)ncu, -(ü)ncü • iki-nci, altı-ncı, bir-inci, kaç-ıncı, son-uncu |
| Fİ |
-nç ; -(ı)nç, -(i)nç, -(u)nç, -(ü)nç • iste-nç, kül-ünç,
kork-unç # “n” ile biten tabanlarda “-ç”; kazan-ç, ınan-ç. |
| İİ |
-ŋ ; -(a)ŋ, -(e)ŋ • ne-ŋ (herhängi, “näŋ buŋug yok”),
ayanç-aŋ (saygıdeğer, hürmete layık; ETG s.263), ne-(m)eŋ (nesne,
obje, olgu, şey) [“ne-(m)eŋ”, Türkçe-21 türetimi ér] |
| FF | -p • ser-p–, kır-p– |
| Fİ |
-pa, -pe • ar-pa (at ile birlikte at yemi olarak
tolanan/tolaşan), (“ar–”: tolanmak ; kandırmak) |
| Fİ | -pak, -pek • kay-pak |
| İF |
-pı, -pi, -pu, -pü • yel-pi– (yellemek, yelpazelemek),
yel-pi-gü (yelpaze) [yilpi–, yilpigü] |
| İF | -r ; -(a)r, -(e)r • teli-r–, kara-r–, yaş-ar–, ak-ar– (ağ-ar-mak), mor-ar–, baş-ar– |
| Fİ | -r ; -(a)r, -(e)r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r • yürü-r, kit-er, kel-ir [Fİ olarak kullanılmış keniş zaman eki] |
| İF |
-r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r • üf-ür–, köp-ür– [“köp”:
çok] |
| İİ | -r • özgü-r [veya “öz+gür” mü?] |
| İİ |
-ra, -re • son-ra, o-ra, bu-ra, ne-re, tış-ra, iç-re |
| İF | -ra, -re • yeg-re– |
| İİ | -ra-k, -re-k • yeg-rek, az-rak-ça |
| İİ | -rga, -rge ; -(a)rga, -(e)rge • yön-erge |
| Fİ | -rga, -rge ; -(ı)rga, -(i)rge -(u)rga, -(ü)rge • çek-irge |
| İF | -rga, -rge ; -(ı)rga, -(i)rge -(u)rga, -(ü)rge • yad-ırga–, alp-ırga–n– (alp-ırka–n–) |
| İİ |
-rga, -rge ; -(ı)rga, -(i)rge -(u)rga, -(ü)rge • kab-urga |
| Fİ | -rı, -ri, -ru, -rü • yum-ru, san-rı |
| İF | -sa, -se • su-sa–, kanık-sa–, garip-se– |
| Fİ | -sak, -sek • [-/s/(a)k] • tut-sak |
| İİ | -sa-k, -se-k • su-sak |
| Fİ | -sal, -sel • [-/s/(a)l] • uy-sal, kör-sel (görsel) |
| İİ |
-sal, -sel • [-/s/(a)l] • kum-sal, bölge-sel, körmez-sel
[Türkçe-21 türetimi] |
| Fİ | -sı, -si, -su, -sü • yat-sı, sin-si, tüt-sü |
| İF |
-sı, -si, -su, -sü • yan-sı–, yük-sü-n–, yad-sı– |
| İİ |
-sıg, -sig, -sug, -süg • çocuk-sug, kadın-sıg, erkek-sig,
çöl-süg, beg-sig, acıg-sıg # İstanbul Agızı: “-sı, -si, -su, -sü”. Yanya bak: “-msı, -msi, -msu, -msü”. |
| İİ | -sıl, -sil, -sul, -sül • [-(s)(ı)l] • yok-sul, var-sıl |
| İİ |
-sı-lık, -si-lik, -su-luk, -sü-lük • kadın-sılık,
erkek-silik, çocuk-suluk. # eşek-silik (anlayışsız ve kaba olmag turumu), inek-silik (zor anlamag turumu), katır-sılık (inatçı ve huysuz olmag turumu), köpek-silik (köpek kibi saldırgan veya yaltak olmag turumu), |
| İF |
-sıra, -sire, -sura, -süre • su-sura– (susuz kalmak, susamak),
il-sire– (ilsiz kalmak). # “il+siz+e–” → “il+sir+e–” mi? |
| İİ |
-sız, -siz, -suz, -süz • içki-siz, su-suz, körgü-süz,
bilgi-siz, bilig-siz (bilinçsiz, şuursuz, bilgisiz). |
| İİ | -sız-ca, -siz-ce, -suz-ca, -süz-ce • an-sızca, zaman-sızca, becerik-sizce, beyin-sizce |
| İİ |
-sız-ın, -siz-in, -suz-un, -süz-ün • an-sızın,
beklemek-sizin |
| İF | -ş ; -(a)ş, -(e)ş • yan-aş– |
| FF | -ş ; -(ı)ş, -(i)ş, -(u)ş, -(ü)ş • sözle-ş–, tanı-ş–, kör-üş–, kok-uş– |
| İİ | -şın, -şin, -şun, şün • sarı-şın |
| FF | -t • sür-t– |
| İİ | -t ; -(a)t, -(e)t • ölçü-t, köl-et |
| Fİ | -t ; -(ı)t, -(i)t, -(u)t, -(ü)t • taşı-t, ayır-t, tanı-t, ög-üt, keç-it |
| İİ | -t ; -(ı)t, -(i)t, -(u)t, -(ü)t • yaş-ıt, eş-it |
| FF | -t ; -(ı)t, -(i)t, -(u)t, -(ü)t • ak-ıt– ; ay-ıt– (» ey-it–) |
| Fİ | -tı, -ti, -tu, -tü • sallan-tı, tiksin-ti, karar-tı, togrul-tu |
| İİ | -tı, -ti, -tu, -tü • parıl-tı, gürül-tü, kütür-tü |
| Fİ | -v ; -(a)v, -(e)v • sına-v, söyle-v, türe-v, öde-v, işle-v, kör-ev |
| Fİ | -van, -ven • yay-van |
| Fİ | -y ; -(a)y, -(e)y • ol-ay, tik-ey, yat-ay |
| İİ | -y ; -(a)y, -(e)y • orta-y (açı ortay), ad-ay, kün-ey |
| İİ | -z ; -(a)z -(e)z • ay-az |
| İİ | -z ; -(ı)z -(i)z -(u)z -(ü)z • iki-z, yedi-z, üç-üz, beş-iz, top-uz |
# Türkçe-21 Biçimi’de, "ek kenişleten /g/”ler, “ünsüz uyumu”ya uymaz lär (hep “g” olur lär). Yanya başka bazı ekler de “ünsüz uyumu”ya uymaz lär. Ayrıca bak: TÜRKÇE214 [07] SES UYUMLARI
# Konuyun biziŋ ortaya koyuş biçimi, kimi tıl bilgisi kitabları ile yer yer çelişebilir. Tüm yapım ekleri, burada verilmemiş olabilir.
• Kimi ekler, Kök Türk Türkçesi’den alıldı; “-g ; -(ı)g, -(i)g, -(u)g, -(ü)g”, “bil-ig” kibi.
Mun konuda bak: (ETG) ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Paragraf
# Mun kitabda, 700’lü yıllar Türkçesi’deki çok sayıda yapım eki ve kelime de körülebilir.
Keçmişte Türkçe’de var olmuş fakat şimdilerde kullanılmayan Türkçe kökenli bazı ekler var. Türkçe-21 Biçimi; munların, şimdi de kullanabilmegin mümkün körür. Kök veya türemiş tüm kelimeler için keçerli ér mun.
Not-1;
“agaç arazisi (agaç tikmege uygun boş arazi), köpek yemi, inek yemi, kuş yemi, odun agaçı (odun yapılmaga uygun agaç), kış kiysisi (kışın kiyilen kiysi), kış yapısı (kışın oturulan yapı), aş sebzesi (patlıcan, kabak kibi aş yapılabilen sebze)”. Yanya “kış-lık kiysi → kış kiysisi ” kibi.
Not-2; “-sılık, -silik, -suluk, -sülük”
[“+sıg+lık → +sı+lık”; ekler birleşimide ses yitimi]. Kib:
|
İstanbul Agızı |
Türkçe-21 Biçimi |
|
“ineklik”
: 1. İnek ahırı, 2. Bönlük, 3. Öğrenme gücü azlığı. |
“ineklik” : İnek barınagı, ahır. “ineksilik” : 1. Bönlük 2. Ögrenmeg küçü azlıkı. |
# “Köpeklik yapyır = Köpek barınakı inşa etyir”; “Köpeksilik yapyır = Köpek kibi tavranyır”.
• Yapım ekleri, peşpeşe kelebilyir; “yaz–ı+sız”, “maya+la–n–dır–ıl–an” kibi.
• Kenelde, neŋ ek, isimlere ve fiillere aynı anlamın katmaz. Yani isimlere kelen bazı ekler, fiillere kelen bazı ekler ile sesteş ér lär; ama kenelde anlamdaş émez lär.
Faktitif (Yaptırmag, Oldurmag, Keçişlilik) Ekleri
Bak: TÜRKÇE212 [18] FAKTİTİF EKLERİ
Fiilden Zarf Fiil Yapan Yapım Ekleri
|
EK |
ÖRNEK |
| -arak, -erek ; -(y)arak, -(y)erek | koş-arak, koşma-(y)arak |
| -dıkça, dikçe, -dukça, -dükçe ; -tıkça, tikçe, -tukça, -tükçe | ol-dukça, kit-tikçe, ögren-dikçe |
| -ınca, -ince, -unce, -ünce ; -(y)ınca, -(y)ince, -(y)unce, -(y)ünce | kel-ince, okuma-(y)ınca |
| -ıp, -ip, -up, -üp ; -(y)ıp, -(y)ip, -(y)up, -(y)üp | bak-ıp, bekle-(y)ip, ögren-ip |
| -madan, -meden | bil-meden, sakla-madan |
# “-madan, -meden” eki; olumsuz eki “-ma, -me” ile turum eki “-dan, -den”in (kural tışı) birleşimden oluşmuş kibi ér . Mun ek ilen oluşmuş kelime, olumsuz anlam taşır: “bil-meden = bilmeyerek” kibi.
# “Koşarak kitti”, “Koşa koşa kitti”, “Koşup kitti”; “Koşmayarak kitti”, “Koşmadan kitti” vs.
# Kib “Koşarak kitti.”, “Koşa koşa kitti.”, “Koşup kitti.” cümleleri, yakın anlamlı cümleler ér. Biri biriyiŋ yere kullanılabilir lär ymä.
Kimi yapım ekleri, kelimelerde, anlamların tümden tegiştirmeyir; “yönelim” tegiştiryir lär;
kib “faktitif ekleri, tönüşlülük eki, etilgenlik eki, olumsuzluk eki”, hatta "karşılıklılık eki”.
Kib “bak–, bak-tır–, bak-(ı)n–, bak-ıl–, bak-ma–, bak-(ı)ş–”.
Munca eklere, “çekimsi yapım ekleri” de tiyilebilir ärinç. Çünkü munlar, her kelimeye serbestçe kelebilir lär. Ortaya çıkan kelimeleriŋ anlamlar da “munlarıŋ taban”larıŋ anlamların bilen herkesceg, kolayca anlayılabilir.
İsimlerde de kib “anlam+lı, anlam+sız” kibi.
Fakat kimi yapım ekleri, munca émez; kib “kaz– → kaz–ı–” türetimindeki “–ı” eki.
ÖRNEKLER-İNCELEMLER
Kib, “başkan” sözcüküyüŋ ayrıntı, “baş-k-an” ése monların söylemek mümkün ér ärinç:
“baş” » “baş-(ı)k–” (baş hale kelmek, baş olmak, başta turmak),
» “baş-(ı)k-an” (baş hale kelen, baş olan, başta turan; öncü, önder), “-(ı)k”ıŋ
“baglamag ünlüsü” tüşerek;
» “baş-(ı)k-an » baş-k-an » baş-kan » başkan” kibi.
Mun “birleşik ek”; “-k-an → -kan” olarak ortaya çıkınca, “-ken” şekli de togal olarak ortaya çıkar.
# Kib mun birleşik ek, bazı kelimelerde, “baglamag ünlüsü tüşmeksizin” de var olabilir.
AY–, EY–
• Şimdilerdeki kimi sözlüklerde, “eyit–” sözcüküyüŋ anlam, “ti–, söyle–” olarak verilmiş.
“ay–” sözcüküyüŋ anlam da “kendiye kelmek, kendiyiŋ akıl kendiyiŋ başa kelmek, vd” olarak verilmiş.
• 700'lü yıllarda, “ay–” fiili, “söyle–” anlamda édi; “ayıt–” fiili de “sor–” anlamda édi.
“ay–” fiili, zaman içide, “ey–” biçimiye tönüşmüş. “eyit–” sözcüküyüŋ anlam çarpıtılmış.
Mun fiilin ve mundan türeyen kelimelerin şimdi monca tüzenleyelim:
| SÖZCÜK | ANLAM |
| ey– | timek, söylemek |
| ey-dir– |
tidirmek, söyletmek, konuşturmak |
| ey-gi | tiyiş, söz |
| ey-meg | timeg, söylemeg |
| ey-it– |
sormak |
| ey-it-tir– | sordurmak |
| ey-it-meg |
sormag |
| ey-it-inç |
soru |
| ey-it-iş– |
soruşmak, biri biriye sormak; (karşılıklı sorular sorarak) tartışmak |
# “ey–it–” sözcüküdeki “-(i)t” eki; faktitif eki tügül, başka yapım eki ér ärinç.
Şimdi “ay–” fiili de monca belirtilebilir:
| SÖZCÜK | ANLAM |
| ay– |
gafil olmamak, uyanık olmak; kendiye kelmek, kendiyiŋ akıl kendiyiŋ başa kelmek; gerçekin anlamak |
| ay-ma-z | gafil |
| ay-ma-z-lık | gaflet |
| ay-ma-g | gafil olmamag, uyanık olmag |
AYA– ; AYI– ; ÄYİ–
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ kitabıda, “ayançaŋ” kelimesiyiŋ anlam, monca verilmiş;
| Paragraf-78’de | ; |
“hürmetkâr” (ayanç “hürmet”), |
| “Sözlük” bölümüde | ; |
“saygıdeğer, hürmete layık”. |
Äniŋ “sözlük” bölümüde, mon sözcükler de verilmiş;
| aya– | : |
hürmet etmek, saymak |
| ayag | : |
hürmet, saygı |
| ayançaŋ | : |
saygı değer, hürmete layık |
| ayınç, ayanç | : |
korku, heybet, hürmet |
| ayınçsız, ayançsız | : |
korkusuz |
| ayıg, anıg, anyıg, äyig (br.) | : |
fena, fenalık, pek |
Şimdi, munların monca tüzenlemek mümkün ér ärinç:
| aya– | hürmet etmek, saymak | ayı– | korkmak, korkutucu bulmak | |
| aya-g | hürmet, saygı | ayı-g | korku; fena, fenalık | |
| aya-nç | hürmet | ayı-nç | korku | |
| aya-nç-(a)ŋ | saygıteger, hürmete lâyık | ayı-nç-(a)ŋ |
korkulmak kereken, korku salan, korkutucu |
|
| aya-nç-lıg | saygılı, hürmetkâr | ayı-nç-lıg | korkulu, korkar şekilde | |
| aya-nç-sız | hürmetsiz | ayı-nç-sız | korkusuz |
# “ŋ ; -(a)ŋ, -(e)ŋ” ile “-lıg, -lig, -lug, -lüg”; yakın anlamlı fakat farklı anlamlı ekler ér ärinç.
# Yanya monca ér ärinç;
ay (ay), [“ay”, yeryüzüdekiye köre yüksekte ér],
ay-a– (yükseltmek, yüceltmek, hürmet etmek),
ay-ı– (kendiyiŋ közde büyütmek, heybetli saymak, korkmak).
Yanya;
| äyi– | pek olmak |
| äyi-g |
pek; şiddetli, sert, katı, sağlam, hızlı |
# Bazı yerel agızlardakı, kib “beni eyi diŋle” kibi sözlerdeki, “eyi” ile “äyig”iŋ arada, ilişki olabilir mi acaba?
“Oturgaçlı götürgeç”, “gök götürü konuksal avrat” kibi tuhaf karşılıklardan kaçınmak; uygun olsa kerek.
“Otobüs”, “hostes”, “motor”, “elektrik”, “helikopter”, “televizyon”, “faks”, “demokrasi” kibi kelimeleriŋ yerlere, munlarıŋ Türkçe’lerin koymak çabası; acil kerekli olmayabilir. “Sınırlı sayıda” yabancı kökenli sözcük bulunmagda, önemli sakınca olmayabilir. Ama iyi karşılık bululabilmiş ése kullanılabilir, kib “faks” için “belge keçer” kullanmak da mümkün ér.
Kib, “buz dolabı, buzdolabı”, iyi yapılmış bir isimlendirmeg (ad tamlamagı) sayılabilir. [“dolap” sözcükü, kimi sözlüklerde, Arabca kökenli tiye belirtilmiş. İlk bakışta, “dol– → dol-(a)p” yapısı var izlenimi veryir.]
“Computer” önce “kompüter” olarak kirmiş sonra “bilgi sayar, bilgisayar” olarak yerleşmiş...
Gerçekte “buz’dolab-ı” da “bilgi’sayar” da kelime türetimi tügül ér; çünkü munlar kelime tügül ér; “bitişik yazılmış iki kelime” ér lär. Neŋ nesneye isim vermek veya neŋ nesne için “isim oluşturmag” sayılır lär.
Fakat mesela “uçak”; kelime türetimi ér. “uç–” fiiliye “-(a)k” yapım eki ketirilerek yapılmış kelime ér.
Yapım ekleri konusuda, çeşitli kaynaklarda, daha keniş bilgiler bulmag mümkün ér. Burada, olardan kimiler üzeride çalışıldı.
Türkçe-21 Sitesi
