ad tamlaması, ayrılma durumu, ayrılma hali, bulunma durumu, bulunma hali, durum eki, durum ekleri, eski Türkçe, eş adlı, eş sesli, genizsil n, genzel n, Göktürk Türkçesi, homonim, ilgi durumu, ilgi hali, isim çekimi, isim çekimleri, isim tamlaması, İstanbul Ağzı, istisna, iye, iyelik eki, iyelik ekleri, kural dışı, nazal n, orta Türkçe, ses değişimleri, sesteş, sesteşlik, Tatar Türkçesi, Türkiye Türkçesi, Uygur Türkçesi, yaklaşma durumu, yaklaşma hali, yardımcı n, yardımcı s, yardımcı ses, yardımcı sesler, yardımcı ş, yardımcı ünlü, yardımcı ünsüz, yardımcı y, yükleme durumu, yükleme hali
TÜRKÇE211 [01] İYELİK ÇEKİMLERİ, TURUM ÇEKİMLERİ, İSİMLERİYELİK ÇEKİMLERİ, TURUM ÇEKİMLERİ; İSİMLER
1. İSTANBUL AGIZI’DA; İYELİK ÇEKİMLERİ, TURUM ÇEKİMLERİ
2. KÖKTÜRK YAZITLARI’DA; İYELİK ÇEKİMLERİ, TURUM ÇEKİMLERİ
3. ORTA TÜRKÇE TÖNEMİ
4. ŞİMDİKİ BAZI TÜRK TILLARI’DA; BAZI TURUM ÇEKİMLERİ
5. TÜRKÇE-21 BİÇİMİ’DE; İYELİK ÇEKİMLERİ, TURUM ÇEKİMLERİ
1. İSTANBUL AGIZI’DA; İYELİK ÇEKİMLERİ, TURUM ÇEKİMLERİ
İSTANBUL AGIZI’DA İYELİK ÇEKİMLERİ
İstanbul Agızı’da iyelik çekimleri, kenelleyi “iyelik ekleri” ilen yapılyır.
İstanbul Agızı’da iyelik ekleri, kenelleyi monca ér:
-m ; -(ı)m, -(i)m, -(u)m, -(ü)m
-n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n
-ı, -i, -u, -ü ; -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü
-mız, -miz, -muz, -müz ; -(ı)mız, -(i)miz, -(u)muz, -(ü)müz
-nız, -niz, -nuz, -nüz ; -(ı)nız, -(i)niz, -(u)nuz, -(ü)nüz
-ları, -leri
-n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n
-ı, -i, -u, -ü ; -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü
-mız, -miz, -muz, -müz ; -(ı)mız, -(i)miz, -(u)muz, -(ü)müz
-nız, -niz, -nuz, -nüz ; -(ı)nız, -(i)niz, -(u)nuz, -(ü)nüz
-ları, -leri
“ev-(i)m, ev-(i)n, ev-i, ev-(i)miz, ev-(i)niz, ev-leri”,
“arsa-m, arsa-n, arsa-(s)ı, arsa-mız, arsa-nız, arsa-ları” kibi.
“arsa-m, arsa-n, arsa-(s)ı, arsa-mız, arsa-nız, arsa-ları” kibi.
İstisnalar da var. Kib “ne” ve “su” sözcükleriyiŋ iyelik çekimleri, İstanbul Agızı’da monca ér:
“ne-(yi)m, ne-(yi)n, ne-(y)i/ne-(s)i, ne-(yi)miz, ne-(yi)niz, ne-leri”,
“su-(yu)m, su-(yu)n, su-(y)u, su-(yu)muz, su-(yu)nuz, su-ları”.
“su-(yu)m, su-(yu)n, su-(y)u, su-(yu)muz, su-(yu)nuz, su-ları”.
İSTANBUL AGIZI’DA TURUM ÇEKİMLERİ
İstanbul Agızı’ya köre tüzenleyilmiş mon tabloya bakalım:
| Sözcük |
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| Ev | Ev-i | Ev-in | Ev-e | Ev-de | Ev-den |
| Arsa | Arsa-(y)ı | Arsa-(n)ın | Arsa-(y)a | Arsa-da | Arsa-dan |
| Arsası | Arsası-(n)ı | Arsası-(n)ın | Arsası-(n)a | Arsası-(n)da | Arsası-(n)dan |
| Su | Su-(y)u | Su-(y)un | Su-(y)a | Su-da | Su-dan |
| Ne | Ne-(y)i | Ne-(y)in | Ne-(y)e | Ne-de | Ne-den |
Yardımcı sesler, parantezleriŋ içlerde közderildi. Mun tabloya köre, İstanbul Agızı’da monca olyur:
|
“Ev” kelimesiyiŋ çekimlere köre, turum ekleri monlar: |
“Arsa” kelimesiyiŋ çekimlere köre, turum ekleri monlar: |
“Arsası” kelimesiyiŋ çekimlere köre, turum ekleri monlar: |
“Su” ve “Ne” kelimeleriyiŋ çekimlere köre, turum ekleri monlar: |
| -ı -i -u -ü | -(y)ı -(y)i -(y)u -(y)ü | -(n)ı -(n)i -(n)u -(n)ü | -(y)ı -(y)i -(y)u -(y)ü |
| -ın -in -un -ün | -(n)ın -(n)in -(n)un -(n)ün | -(n)ın -(n)in -(n)un -(n)ün | -(y)ın -(y)in -(y)un -(y)ün |
| -a -e | -(y)a -(y)e | -(n)a -(n)e | -(y)a -(y)e |
| -da -de [-ta -te} | -da -de [-ta -te] | -(n)da -(n)de | -da -de [-ta -te] |
| -dan -den [-tan -ten] | -dan -den [-tan -ten] | -(n)dan -(n)den | -dan -den [-tan -ten] |
ÖRNEK 1
İstanbul Agızı’ya köre, kib “ev” kelimesiyiŋ çekimlere bakalım.
“Ev” kelimesi, “ünsüz ses” ile biten bi isim olarak seçildi. Sesteşlikler, eşrenkli olarak közderildi.
İstanbul Agızı’ya köre, iyelik çekimleri:
| ev-(i)m | evler-(i)m |
| ev-(i)n | evler-(i)n |
| ev-i | evler-i |
| ev-(i)miz | evler-(i)miz |
| ev-(i)niz | evler-(i)niz |
| ev-leri | evler-leri |
# “Evler-leri” biçimi, İstanbul Agızı’da teorik olarak var fakat kullanılmayır.
İstanbul Agızı’ya köre, turum çekimleri:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| ev-i | ev-in | ev-e | ev-de | ev-den |
| evler-i | evler-in | evler-e | evler-de | evler-den |
İstanbul Agızı’ya köre, “iyelik + turum” çekimleri [sesteş satırlar, eşrenkli olarak közderildi]:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| ev-(i)m-i | ev-(i)m-in | ev-(i)m-e | ev-(i)m-de | ev-(i)m-den |
| ev-(i)n-i | ev-(i)n-in | ev-(i)n-e | ev-(i)n-de | ev-(i)n-den |
| ev-i-(n)i | ev-i-(n)in | ev-i-(n)e | ev-i-(n)de | ev-i-(n)den |
| ev-(i)miz-i | ev-(i)miz-in | ev-(i)miz-e | ev-(i)miz-de | ev-(i)miz-den |
| ev-(i)niz-i | ev-(i)niz-in | ev-(i)niz-e | ev-(i)niz-de | ev-(i)niz-den |
| ev-leri-(n)i | ev-leri-(n)in | ev-leri-(n)e | ev-leri-(n)de | ev-leri-(n)den |
| evler-(i)m-i | evler-(i)m-in | evler-(i)m-e | evler-(i)m-de | evler-(i)m-den |
| evler-(i)n-i | evler-(i)n-in | evler-(i)n-e | evler-(i)n-de | evler-(i)n-den |
| evler-i-(n)i | evler-i-(n)in | evler-i-(n)e | evler-i-(n)de | evler-i-(n)den |
| evler-(i)miz-i | evler-(i)miz-in | evler-(i)miz-e | evler-(i)miz-de | evler-(i)miz-den |
| evler-(i)niz-i | evler-(i)niz-in | evler-(i)niz-e | evler-(i)niz-de | evler-(i)niz-den |
| evler-leri-(n)i | evler-leri-(n)in | evler-leri-(n)e | evler-leri-(n)de | evler-leri-(n)den |
Mun tablolardan mon körülyür; İstanbul Agızı, isim çekimleri konusuda, yetersiz kalyır.
ÖRNEK 2
İstanbul Agızı’ya köre, kib “arsa” kelimesiyiŋ çekimlere bakalım.
“Arsa” kelimesi, “ünlü ses” ile biten bi isim olarak seçildi. Sesteşlikler, eşrenkli olarak közderildi.
İstanbul Agızı’ya köre, iyelik çekimleri:
| arsa-m | arsalar-(ı)m |
| arsa-n | arsalar-(ı)n |
| arsa-(s)ı | arsalar-ı |
| arsa-mız | arsalar-(ı)mız |
| arsa-nız | arsalar-(ı)nız |
| arsa-ları | arsalar-ları |
# “Arsalar-ları” biçimi, İstanbul Agızı’da teorik olarak var fakat kullanılmayır.
İstanbul Agızı’ya köre, turum çekimleri:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| arsa-(y)ı | arsa-(n)ın | arsa-(y)a | arsa-da | arsa-dan |
| arsalar-ı | arsalar-ın | arsalar-a | arsalar-da | arsalar-dan |
İstanbul Agızı’ya köre, “iyelik + turum” çekimleri [sesteş satırlar, eşrenkli olarak közderildi]:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| arsa-m-ı | arsa-m-ın | arsa-m-a | arsa-m-da | arsa-m-dan |
| arsa-n-ı | arsa-n-ın | arsa-n-a | arsa-n-da | arsa-n-dan |
| arsa-(s)ı-(n)ı | arsa-(s)ı-(n)ın | arsa-(s)ı-(n)a | arsa-(s)ı-(n)da | arsa-(s)ı-(n)dan |
| arsa-mız-ı | arsa-mız-ın | arsa-mız-a | arsa-mız-da | arsa-mız-dan |
| arsa-nız-ı | arsa-nız-ın | arsa-nız-a | arsa-nız-da | arsa-nız-dan |
| arsa-ları-(n)ı | arsa-ları-(n)ın | arsa-ları-(n)a | arsa-ları-(n)da | arsa-ları-(n)dan |
| arsalar-(ı)m-ı | arsalar-(ı)m-ın | arsalar-(ı)m-a | arsalar-(ı)m-da | arsalar-(ı)m-dan |
| arsalar-(ı)n-ı | arsalar-(ı)n-ın | arsalar-(ı)n-a | arsalar-(ı)n-da | arsalar-(ı)n-dan |
| arsalar-ı-(n)ı | arsalar-ı-(n)ın | arsalar-ı-(n)a | arsalar-ı-(n)da | arsalar-ı-(n)dan |
| arsalar-(ı)mız-ı | arsalar-(ı)mız-ın | arsalar-(ı)mız-a | arsalar-(ı)mız-da | arsalar-(ı)mız-dan |
| arsalar-(ı)nız-ı | arsalar-(ı)nız-ın | arsalar-(ı)nız-a | arsalar-(ı)nız-da | arsalar-(ı)nız-dan |
| arsalar-ları-(n)ı | arsalar-ları-(n)ın | arsalar-ları-(n)a | arsalar-ları-(n)da | arsalar-ları-(n)dan |
Mun tablolardan da mon körülyür; İstanbul Agızı, isim çekimleri konusuda, yetersiz kalyır.
• Bazı farklı kelimeleriŋ iyelik çekimleride de sesteşlikler olyur. Kib “kut” ve “kutu” kelimeleriye bakalım.
| kut-(u)m | kut-(u)n | kut-u | kut-(u)muz | kut-(u)nuz | kut-ları |
| kutu-m | kutu-n | kutu-(s)u | kutu-muz | kutu-nuz | kutu-ları |
• Kib mon kelimeleriŋ iyelik ekleri ilen çekimler de sesteş olyur; “in – ini (küçük erkek kardaş)”, “iç – içi (büyük erkek kardaş, abi)”, “at – atı (akraba, hısım)”, “ak – akı (cömert)”, “yar (tükürük) – yarı”, ulatı.
# Yani iyelik ekleri, “ı, i, u, ü” ile biten isimleriŋ çekimler için, yetersizlikler taşıyır lär. Belki de bu yüzden, “ini, içi, äçi, äçü, atı, akı” kibi kimi kelimeler, kullanımdan kalkmış lär.
Kib “ini” kelimesi, kullanımdan kalkmış ve çok daha pratik olan(!) “küçük erkek kardeş” tiyilmiş.
Kib “içi” kelimesi, kullanımdan kalkmış ve çok daha pratik olan(!) “büyük erkek kardeş” veya “ağa bey” tiyilmiş (ne temek ése). Kısalmış ve Türkçe grameriye de uymayan, uyduruk “a^bi” kelimesi ortaya çıkmış.
Yanya “äçi” yeriye, “amca, emmi” keçmiş; “atı” yeriye, “akraba, hısım” keçmiş. Ulatı.
• Munca yetersizlikler, cümlelerde daha belirgin ér. Kib, İstanbul Agızı’dakı mon cümlelerin ele alalım;
“Evini boyadığını söyledi.” (4 belirsizlik), “Evlerini boyadı.” (3+ belirsizlik):
| İstanbul Agızı’ya Köre Ayrıntı | İstanbul Agızı’ya Köre Yazılmış Anlam |
| Ev-(i)n-i boyadığ-(ı)n-ı söyledi. | Senin evini senin boyadığını söyledi. |
| Ev-i-(n)i boyadığ-ı-(n)ı söyledi. | Onun evini onun boyadığını söyledi. |
| Ev-(i)n-i boyadığ-ı-(n)ı söyledi. | Senin evini onun boyadığını söyledi. |
| Ev-i-(n)i boyadığ-(ı)n-ı söyledi. | Onun evini senin boyadığını söyledi. |
| İstanbul Agızı’ya Köre Ayrıntı | İstanbul Agızı’ya Köre Yazılmış Anlam |
| Evler-i-(n)i boyadı. | Onun birkaç evini boyadı. |
| Evler-(i)n-i boyadı. | Senin birkaç evini boyadı. |
| Ev-leri-(n)i boyadı. | Onların bir evini boyadı. |
| Evler-leri-(n)i boyadı. | Onların birkaç evini boyadı. |
# İstanbul Agızı’da; “Evler-leri-(n)i boyadı” yeriye de “Ev-leri-(n)i boyadı” tiyilyir.
2. KÖKTÜRK YAZITLARI’DA; İYELİK ÇEKİMLERİ, TURUM ÇEKİMLERİ
KÖKTÜRK YAZITLARI’DA İYELİK ÇEKİMLERİ
Köktürk Yazıtları’da iyelik ekleri, kenelde monca ér:
-m ; -(ı)m, -(i)m, -(u)m, -(ü)mDaha seyrek olarak, iyelik çekimleri; “iyelik zamirleri” ilen de yapılmış: “sü-müz” yeriye “biziŋ sü” kibi.
-ŋ ; -(ı)ŋ, -(i)ŋ, -(u)ŋ, -(ü)ŋ
-ı, -i, -u, -ü ; -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü
-mız, -miz, -muz, -müz ; -(ı)mız, -(i)miz, -(u)muz, -(ü)müz
-ŋız, -ŋiz, -ŋuz, -ŋüz ; -(ı)ŋız, -(i)ŋiz, -(u)ŋuz, -(ü)ŋüz
-ları, -läri
Bu konuda bak: ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Paragraf 193
# “ŋ = nazal n”. Türkçe bazı metinlerde, “ñ” veya “ň” işareti ilen de közderilmiş.
KÖKTÜRK YAZITLARI’DA TURUM ÇEKİMLERİ
| İSİMLERDE | ZAMİRLERDE | |
|
Yükleme Hali |
-g; -(ı)g, -(i)g, -(u)g, -(ü)g ada-g, |
-ı, -i; -(n)ı,
-(n)i män-i; sän-i; biz-ni; siz-ni, sizlär-ni; an-ı; |
|
İlgi Hali |
-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ;
-(n)ıŋ, -(n)iŋ, -(n)uŋ, taşlar-ıŋ, monçuk-uŋ, ilig-niŋ, alku-nuŋ |
-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(n)ıŋ, -(n)iŋ, -(n)uŋ, -(n)üŋ |
|
Yaklaşma Hali |
-ka, -kä; -a, -ä; -ya, -yä adak-a, ög-ä, |
-ka, -kä; -a, -ä baŋa, bäŋä, maŋa; saŋa, säŋä; |
|
Bulunma Hali |
-ta, -tä, -da, -dä baş-ta, yir-dä |
-ta, -tä, -da, -dä min-tä; sin-tä; bizin-tä; sizin-tä, |
|
Ayrılma Hali |
-tın, -tin, -dın, -din ·
ada-tın, balık-dın -tan, -tän, -dan, -dän · bas-tan, |
-tın, -tin, -dın, -din mini-tin; sini-tin; bizni-din; |
Yanya “İsim + İyelik + Hal” çekimleride, Yüklemeg Hal(ler)i:
“-n • -ın, -in, -un, -ün • -nı, -ni”; “il-i-n, ädgü-läri-n; kılınç-(ı)m-ın, törü-ŋ-ün; özüt-(ü)ŋüz-ni, ädgü-läri-ni”.
Bu konuda bak; aynı kaynak, paragraf 193.
Yanya “töpüsindä” [Kül Tigin Yazıtı, D11], “yarıkında, yalmasında” [Kül Tigin Yazıtı, D33].
“töpü-(s)i-(n)dä, yarık-ı-(n)da, yalma-(s)ı-(n)da”;
“tepe-(s)i-(n)de, silah-ı-(n)da, zırh-ı-(n)da”.
3. ORTA TÜRKÇE TÖNEMİ
Orta Türkçe tönemide, “-da, -de” ve “-dan, -den” ekleriden önceki “yardımcı n”ler, tüşürülür édi:
Kuzey-Doğu Türkçesi Eski Türkçeden Kuzey ve Doğu Türkçelerine, yani yeni yazı dillerine geçiş safhasını temsil eder. Bu sebeple bu geçiş safhasına Orta Türkçe adı da verilir. 13-14. yüzyılları içine alır. (...)
Kuzey-Doğu Türkçesinde görülmeğe başlayan bir özellik de yardımcı ses n’nin düşmesidir:
“içinde - içide, tizindin - tizidin” gibi.
ÜNİVERSİTELER İÇİN TÜRK DİLİ, Prof Dr MUHARREM ERGİN, BAYRAK BASIM/ YAYIM/ TANITIM, Sayfa 460.
4. ŞİMDİKİ BAZI TÜRK TILLARI’DA; BAZI TURUM ÇEKİMLERİ
[Uygur Türkçesi] b. İlgi Hâli
İlgi hâli eki, “+niñ”dir. Bu ek Uygur ve Özbek lehçelerinde tek şekillidir. Uygur Türkçesinde ilgi hâli eki, ünsüzle biten kelimelere de “+niñ” biçiminde getirilmektedir.
at+niñ (atın) almi+niñ (elmanın) öy+niñ (evin) bali+niñ (balanın) qol+niñ (elin) üzümniñ (üzümün)
[Uygur Türkçesi] c. Yükleme Hâli
Uygur Türkçesinde yükleme hâli eki “+ni”dir:
İyelik üçüncü şahıs ekinden sonra, özellikle “-n” ekine az da olsa rastlanır: “Qançe özin tutsimu bu cudaliqtin (Ne kadar kendini tutsa da bu ayrılıktan).”
yagaç+ni (ağacı) eski+ni (eskiyi) yüzüm+ni (yüzümü) söz+ni (sözü) dadam+ni (babamı) iş+ni (işi)
[Uygur Türkçesi] d. Yönelme Hâli
Yönelme hâli eki uyuma bağlı olarak tonsuz ünsüzlerden sonra “-qa, -ke”; tonlu ünsüzlerden sonra“-ġa, -ge” olur.
arslan+ġa (arslana) sinip+qa (sınıfa) ders+ke (derse) öy+ge (eve) senet+ge (sanata) bali+ġa (balaya)
[Tatar Türkçesi] d. Yönelme Hâli
Tonlu ünsüzle ve ünlüyle biten kök ve gövdelerden sonra “+gA”; tonsuz ünsüzle biten kök ve gövdelerden sonra “+kA” şekliyle kullanılır.
östelge (masaya) balaga (balaya) gomérge (ömre) mektepke (mektebe) çişmege (çeşmeye) arzanga (ucuza)
[Bu konularda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, Prof Dr AHMET BURAN - Arş Gör ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ Yayınları]
İsim çekimleri konusuda, yukarıda, tam bir karmaşa var. Acaba neden?
• Acaba “ilk Türkçe”de, “turum ekleri” yok édi de sonradan mı ortaya çıktı édi lär? Mun soruya “olabilir” temek, mümkün körünmeyir. Çünkü turum çekimleri için, Türkçe’de, başka yol yok.
• Acaba “ilk Türkçe”de, “iyelik ekleri” yok édi de sonradan mı ortaya çıktı édi lär? Mun soruya “olabilir” temek, mümkün körünyür. Çünkü iyelik çekimleri, Türkçe’de, “iyelik zamirleri” ilen de yapılabilyir;
• “Sonradan ortaya çıkan iyelik ekleri” ile sesteşliklerden kaçmak için; “turum ekleri”, türlü türlü şekillere kirmiş kibi körünyür.
[Aşagıda bak: YORUMLAR-TAHMİNLER]
• “İyelik ekleri” yok varsayılır ése; ek tagılımı, monca olyur:
| Vasıta Hali | -n ; -(a)n, -(e)n |
|
|
|
| Yüklemeg Turumu | -ın, -in, -un, -ün ; -(y)ın, -(y)in, -(y)un, -(y)ün |
| İlgi Turumu | -ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ |
| Yaklaşmag Turumu | -a, -e ; -(y)a, -(y)e |
| Bulunmag Turumu | -da, -de [-ta, -te] |
| Ayrılmag Turumu | -dan, -den [-tan, -ten] |
|
|
|
| İsim Tamlamagı | -ı, -i, -u, -ü ; -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü |
4. TÜRKÇE-21 BİÇİMİ’DE; İYELİK ÇEKİMLERİ, TURUM ÇEKİMLERİ
# Türkçe-21 Biçimi; isim çekimlerideki sesteşliklerin, ortadan kalkırır.
TÜRKÇE-21 BİÇİMİ’DE İYELİK ÇEKİMLERİ
Türkçe-21 Biçimi’de, “iyelik çekimleri”, “iyelik zamirleri” ilen yapılır.
|
ŞAHIS ZAMİRLERİ |
ben |
sen |
o |
biz |
siz |
olar |
|
İYELİK ZAMİRLERİ |
ben-iŋ |
sen-iŋ |
o-(y)uŋ än-iŋ |
biz-iŋ |
siz-iŋ |
olar-ıŋ |
# “äniŋ” için bak: TÜRKÇE211 [13] ÄN - LÄR
“beniŋ ev, seniŋ ev, oyuŋ ev, biziŋ ev, siziŋ ev, olarıŋ ev”,
“beniŋ arsa, seniŋ arsa, oyuŋ arsa, biziŋ arsa, siziŋ arsa, olarıŋ arsa” kibi.
“beniŋ ne, seniŋ ne, oyuŋ ne, biziŋ ne, siziŋ ne, olarıŋ ne”
“beniŋ su, seniŋ su, oyuŋ su, biziŋ su, siziŋ su, olarıŋ su”
TÜRKÇE-21 BİÇİMİ’DE TURUM ÇEKİMLERİ
Türkçe-21 Biçimi’de, “turum çekimleri”; “turum ekleri” ilen yapılır.
|
Yüklemeg Turumu |
-ın, -in, -un, -ün ; -(y)ın, -(y)in, -(y)un, -(y)ün ev-in, arsa-(y)ın |
|
İlgi Turumu |
-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ ev-iŋ, arsa-(y)ıŋ |
|
Yaklaşmag Turumu |
-a, -e ; -(y)a, -(y)e ev-e, arsa-(y)a |
|
Bulunmag Turumu |
-da, -de [-ta, -te] ev-de, arsa-da [at-ta, ek-te] |
|
Ayrılmag Turumu |
-dan, -den [-tan, -ten] ev-den, arsa-dan [at-tan, ek-ten] |
• Ad Tamlamagı Yapmag Eki;
“-ı, -i, -u, -ü ; -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü” ér. “bahçe duvar-ı, bahçe kapı-(s)ı” kibi.
# “su-(y)un, su-(y)uŋ, su-(y)a, su-da, su-dan”
# “ne-(y)in, ne-(y)iŋ, ne-(y)e, ne-de, ne-den”
ÖRNEK 3
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, kib “ev” kelimesiyiŋ çekimlere bakalım.
“Ev” kelimesi, “ünsüz ses” ile biten bi isim olarak seçildi.
# Sesteşlikler, ortadan kalkar.
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, iyelik çekimleri:
| beniŋ ev | beniŋ evler |
| seniŋ ev | seniŋ evler |
| äniŋ ev | äniŋ evler |
| biziŋ ev | biziŋ evler |
| siziŋ ev | siziŋ evler |
| olarıŋ ev | olarıŋ evler |
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, turum çekimleri:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| ev-in | ev-iŋ | ev-e | ev-de | ev-den |
| evler-in | evler-iŋ | evler-e | evler-de | evler-den |
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, “iyelik + turum” çekimleri:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| beniŋ ev-in | beniŋ ev-iŋ | beniŋ ev-e | beniŋ ev-de | beniŋ ev-den |
| seniŋ ev-in | seniŋ ev-iŋ | seniŋ ev-e | seniŋ ev-de | seniŋ ev-den |
| äniŋ ev-in | äniŋ ev-iŋ | äniŋ ev-e | äniŋ ev-de | äniŋ ev-den |
| biziŋ ev-in | biziŋ ev-iŋ | biziŋ ev-e | biziŋ ev-de | biziŋ ev-den |
| siziŋ ev-in | siziŋ ev-iŋ | siziŋ ev-e | siziŋ ev-de | siziŋ ev-den |
| olarıŋ ev-in | olarıŋ ev-iŋ | olarıŋ ev-e | olarıŋ ev-de | olarıŋ ev-den |
| beniŋ evler-in | beniŋ evler-iŋ | beniŋ evler-e | beniŋ evler-de | beniŋ evler-den |
| seniŋ evler-in | seniŋ evler-iŋ | seniŋ evler-e | seniŋ evler-de | seniŋ evler-den |
| äniŋ evler-in | äniŋ evler-iŋ | äniŋ evler-e | äniŋ evler-de | äniŋ evler-den |
| biziŋ evler-in | biziŋ evler-iŋ | biziŋ evler-e | biziŋ evler-de | biziŋ evler-den |
| siziŋ evler-in | siziŋ evler-iŋ | siziŋ evler-e | siziŋ evler-de | siziŋ evler-den |
| olarıŋ evler-in | olarıŋ evler-iŋ | olarıŋ evler-e | olarıŋ evler-de | olarıŋ evler-den |
ÖRNEK 4
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, kib “arsa” kelimesiyiŋ çekimlere bakalım.
“Arsa” kelimesi, “ünlü ses” ile biten bi isim olarak seçildi.
# Sesteşlikler, ortadan kalkar.
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, iyelik çekimleri:
| beniŋ arsa | beniŋ arsalar |
| seniŋ arsa | seniŋ arsalar |
| äniŋ arsa | äniŋ arsalar |
| biziŋ arsa | biziŋ arsalar |
| siziŋ arsa | siziŋ arsalar |
| olarıŋ arsa | olarıŋ arsalar |
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, turum çekimleri:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| arsa-(y)ın | arsa-(y)ıŋ | arsa-(y)a | arsa-da | arsa-dan |
| arsalar-ın | arsalar-ıŋ | arsalar-a | arsalar-da | arsalar-dan |
Türkçe-21 Biçimi’ye köre, “iyelik + turum” çekimleri:
|
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| beniŋ arsa-(y)ın | beniŋ arsa-(y)ıŋ | beniŋ arsa-(y)a | beniŋ arsa-da | beniŋ arsa-dan |
| seniŋ arsa-(y)ın | seniŋ arsa-(y)ıŋ | seniŋ arsa-(y)a | seniŋ arsa-da | seniŋ arsa-dan |
| äniŋ arsa-(y)ın | äniŋ arsa-(y)ıŋ | äniŋ arsa-(y)a | äniŋ arsa-da | äniŋ arsa-dan |
| biziŋ arsa-(y)ın | biziŋ arsa-(y)ıŋ | biziŋ arsa-(y)a | biziŋ arsa-da | biziŋ arsa-dan |
| siziŋ arsa-(y)ın | siziŋ arsa-(y)ıŋ | siziŋ arsa-(y)a | siziŋ arsa-da | siziŋ arsa-dan |
| olarıŋ arsa-(y)ın | olarıŋ arsa-(y)ıŋ | olarıŋ arsa-(y)a | olarıŋ arsa-da | olarıŋ arsa-dan |
| beniŋ arsalar-ın | beniŋ arsalar-ıŋ | beniŋ arsalar-a | beniŋ arsalar-da | beniŋ arsalar-dan |
| seniŋ arsalar-ın | seniŋ arsalar-ıŋ | seniŋ arsalar-a | seniŋ arsalar-da | seniŋ arsalar-dan |
| äniŋ arsalar-ın | äniŋ arsalar-ıŋ | äniŋ arsalar-a | äniŋ arsalar-da | äniŋ arsalar-dan |
| biziŋ arsalar-ın | biziŋ arsalar-ıŋ | biziŋ arsalar-a | biziŋ arsalar-da | biziŋ arsalar-dan |
| siziŋ arsalar-ın | siziŋ arsalar-ıŋ | siziŋ arsalar-a | siziŋ arsalar-da | siziŋ arsalar-dan |
| olarıŋ arsalar-ın | olarıŋ arsalar-ıŋ | olarıŋ arsalar-a | olarıŋ arsalar-da | olarıŋ arsalar-dan |
Mun turumda, yukarıda ele aldı méz cümleler, monca olur:
| Türkçe–21 Biçimleri | İstanbul Agızı’ya Köre Yazılmış Anlam |
| Seniŋ ev-in seniŋ boyadık-ın söyledi. |
Senin evini senin boyadığını söyledi. |
| Äniŋ ev-in äniŋ boyadık-ın söyledi. |
Onun evini onun boyadığını söyledi. |
| Seniŋ ev-in äniŋ boyadık-ın söyledi. |
Senin evini onun boyadığını söyledi. |
| Äniŋ ev-in seniŋ boyadık-ın söyledi. |
Onun evini senin boyadığını söyledi. |
| Türkçe–21 Biçimleri | İstanbul Agızı’ya Köre Yazılmış Anlam |
| Äniŋ evler-in boyadı. |
Onun birkaç evini boyadı. |
| Seniŋ evler-in boyadı. |
Senin birkaç evini boyadı. |
| Olarıŋ ev-in boyadı. |
Onların bir evini boyadı. |
| Olarıŋ evler-in boyadı. |
Onların birkaç evini boyadı. |
# Türkçe-21 Biçimi, kib “Äniŋ ev-in seniŋ boyadık-ın söyledi” kibi anlatımların, kenelde monca yapar:
“Äniŋ ev-in boyamış sän, munca söyledi än.” kibi (yalınsıg cümleli anlatım).
En başta ele aldı méz tablo da monca olur (Türkçe-21 Biçimleri):
| # |
Yüklemeg Turumu |
İlgi Turumu |
Yaklaşmag Turumu |
Bulunmag Turumu |
Ayrılmag Turumu |
| ev | ev-in | ev-iŋ | ev-e | ev-de | ev-den |
| arsa | arsa-(y)ın | arsa-(y)ıŋ | arsa-(y)a | arsa-da | arsa-dan |
| äniŋ arsa | äniŋ arsa-(y)ın | äniŋ arsa-(y)ıŋ | äniŋ arsa-(y)a | äniŋ arsa-da | äniŋ arsa-dan |
| su | su-(y)un | su-(y)uŋ | su-(y)a | su-da | su-dan |
| ne | ne-(y)in | ne-(y)iŋ | ne-(y)e | ne-de | ne-den |
# Burada bazı yeni körüşler ortaya koydu méz. Munların, yukarıda olarıŋ adlar keçen yazarlarıŋ körüşler, destekleyir olmayabilir.
Baglaç olan “da, de” (“ta, te” şekli yok) ayrı yazılır: “Kitab da var defter de”; “Kitabda da var defterde de” kibi.
“ymä” ile monca olur: “Kitab ymä var defter ymä”; “Kitabda ymä var defterde ymä” kibi.
Ayrıca bak: TÜRKÇE214 [06] NAZAL N ve TÜRKÇE211 [17] VASITA HALİ - YÖN HALİ
YORUMLAR - TAHMİNLER
- “män”iŋ “m”, “1tk iyelik eki” yapılmış · “1çk iyelik eki”, “+m+iz” biçimde yapılmış,
- “2çk emir eki”ye “+iz” ekleyerek, “2çk iyelik eki”, “+iŋ+iz” biçimde yapılmış · “+iz” tüşürülerek “2tk iyelik eki” yapılmış,
-
“ad tamlamagı yapmag eki”, “3tk iyelik eki” de yapılmış · “3çk iyelik
eki”, “+lar+ı” biçimde yapılmış.
Mun işin, ilk kim yaptı? Ne zaman yaptı? Äniŋ amaç ne édi? Munların bilmek için, yeterli veri veya belge yok. Fakat “Türkçe” tarihi anlamıda, sonuç ortada ér.
İyelik ekleri “icat etilcek” édi ése; var turumdakı ekler ile sesteşlikler olmacak biçimde “icat etilmeli” édi.
Türkçe-21 Biçimi’de, iyelik ekleri kullanılmaz. Yine de var turumdakı iyelik ekleri, öteki ekler ile sesteşlikler olmacak biçimde tüzenleyilebilir. Mun için, başta veya sonda, “[y]: ayrışmag y’si” kullanılabilir.
-ı[y], -i[y], -u[y], -ü[y] ; -(s)ı[y], -(s)i[y], -(s)u[y], -(s)ü[y]
-lırı[y], -liri[y], -luru[y], -lürü[y]
-[y]n ; -(ı)[y]n, -(i)[y]n, -(u)[y]n, -(ü)[y]n
-[y]nız, -[y]niz, -[y]nuz, -[y]nüz ; -(ı)[y]nız, -(i)[y]niz, -(u)[y]nuz, -(ü)[y]nüz
-[y]m ; -(ı)[y]m, -(i)[y]m, -(u)[y]m, -(ü)[y]m
-[y]mız, -[y]miz, -[y]muz, -[y]müz ; -(ı)[y]mız, -(i)[y]miz, -(u)[y]muz, -(ü)[y]müz
-lırı[y], -liri[y], -luru[y], -lürü[y]
-[y]n ; -(ı)[y]n, -(i)[y]n, -(u)[y]n, -(ü)[y]n
-[y]nız, -[y]niz, -[y]nuz, -[y]nüz ; -(ı)[y]nız, -(i)[y]niz, -(u)[y]nuz, -(ü)[y]nüz
-[y]m ; -(ı)[y]m, -(i)[y]m, -(u)[y]m, -(ü)[y]m
-[y]mız, -[y]miz, -[y]muz, -[y]müz ; -(ı)[y]mız, -(i)[y]miz, -(u)[y]muz, -(ü)[y]müz
[-lar, -ler] + [-ı, -i, -u, -ü] = [-ları, -leri] édi. (farklı iki ek birleşmiş, başka bir ek oluşmuş)
[-lar, -ler] + [-ıy, -iy, -uy, -üy] = [-larıy, -leriy] olur. “yavru-cak · yavru-cuk” kibi ses tegişimleriden esinlenerek;
[-larıy, -leriy] → [-lırıy, -liriy, -luruy, -lürüy] olur. Aksi halde, aşagıdakı tabloda eşrenkli közderilen hücreler, eşsesli olur lär.
Kib “arsa, arsalar, ev, evler”:
| 3tk | arsa-sıy | arsalar-ıy | ev-iy | evler-iy | ||
| 3çk | arsa-lırıy | arsalar-lırıy | ev-liriy | evler-liriy | ||
| 2tk | arsa-yn | arsalar-ıyn | ev-iyn | evler-iyn | ||
| 2çk | arsa-ynız | arsalar-ıynız | ev-iyniz | evler-iyniz | ||
| 1tk | arsa-ym | arsalar-ıym | ev-iym | evler-iym | ||
| 1çk | arsa-ymız | arsalar-ıymız | ev-iymiz | evler-iymiz |
# Türkçe-21 Biçimi’de, iyelik ekleri, mun biçimlerde de kullanılmaz.
ANALİZ - YORUM
Arabca’dakı “Ebûbekir” kelimesiye bakalım. Munuŋ yapı monca ér; “ebû-Bekir”. İstanbul Agızı’ya köre munuŋ karşılık “Bekir’in baba-(s)ı” ér. [Türkçe-21 Biçimi’ye köre; “Bekir’iŋ baba”]
Arabca “ebû-Bekir” kelimeside; “Bekir” yeriye “3tk iyelik eki” koyalım. “ebû-hu” olur. İstanbul Agızı’ya köre munuŋ karşılık “baba-(s)ı” ér. [Türkçe-21 Biçimi’ye köre; “äniŋ baba”]
| ARABCA |
İNGİLİZCE |
İSTANBUL AGIZI | TÜRKÇE-21 BİÇİMİ |
| ebû-Bekir |
Bekir’s father |
Bekir-in baba[sı] | Bekir-iŋ baba |
| ebû-hu |
his father |
baba-(s)ı | än-iŋ baba |
Arabca’dakı iyelik belirtimleride, “Bekir” yeriye “-hu” keldi. Ama sıralamag tegişmedi. Arabca’dakı bu iki yapı, biri biri ile uyumlu ér; çelişki yok.
İstanbul Agızı’dakı iyelik belirtimleride, “Bekir-in” yeriye “-(s)ı” keldi. Ama sıralamag tegişti. İstanbul Agızı’dakı bu iki yapı, biri biri ile uyumsuz ér; çelişki var. [“baba-(s)ı” olmuş fakat “baba-Bekir-in” olmamış]
Türkçe-21 Biçimi’deki iyelik belirtimleride, “Bekir-iŋ” yeriye “än-iŋ” keldi. Ama sıralamag tegişmedi.
Yani “iyelik ekleri” [“iyelik zamirleri” tügül], Türkçe’yiŋ kenel yapı ile uyumsuz ér ymä.
# İstanbul Agızı’dakı “Bekir’in baba-(s)ı” yapısı, zaten yanlış ér. Çünkü İstanbul Agızı’ya köre, munuŋ açınım mon olur; “Bekir’in baba onun” veya “Bekir’in onun baba”. İstanbul Agızı’da da “Bekir’in baba” olmalı édi.
Türkçe-21 Sitesi
