aktif pasif, dönüşlülük eki, edilgenlik eki, fiilden fiil yapan ek, meçhullük, pasiflik, saklandı saklayıldı
TÜRKÇE211 [10] TÖNÜŞLÜLÜK–ETİLGENLİKTÖNÜŞLÜLÜK, ETİLGENLİK
İstanbul Agızı’da, “tönüşlülük eki - etilgenlik eki” kullanımları, tüzensiz ér.
(...) Dönüşlülük eki olan -n-’den başka bir de meçhullük ve pasiflik eki olan -n- vardır:
DÖNÜŞLÜLÜK MEÇHULLÜK ve PASİFLİK ara-n- (çok arandı) ara-n- (her taraf arandı) söyle-n- (söylene söylene gitti) söyle-n- (iyiliği söyleniyor) süsle-n- (kadın süslendi) süsle-n- (duvarlar süslendi) sil-i-n- (silindi kurulandı) sil-i-n- (yerler silinmiş) yala-n- (kedi yalanıyor) yala-n- (tabaklar yalandı) del-i-n- (yüreğim deliniyor) del-i-n- (duvar delinip içeri girildi)
(...) Asıl pasiflik ve meçhul eki –l–’dir. Fakat –l– eki l ile veya vokalle biten fiillere getirilememektedir. Bu yüzden ikinci bir pasiflik ve meçhul eki daha vardır ki o da –n–’dir. Bu –n– eki aslında dönüşlülük eki –n– iken ikinci pasiflik ve meçhul eki de olmuştur. (...) İkinci pasiflik ve meçhul eki olan –n– dönüşlü fiillerden alındığı için, böyle meçhul ve pasiflik fiillerine bir de –l– getirilerek, durumu sağlamlaştırılabilir:
de-n- de-n-i-l- ye-n- ye-n-i-l- söyle-n- söyle-n-i-l- sil-i-n- sil-i-n-i-l-
Bu iki şekil arasında mana bakımından hiç bir fark yoktur. İkisi de birbirinin yerine kullanılabilir. (...)
Bu konuda bak: ÜNİVERSİTELER İÇİN TÜRK DİLİ, PROF DR MUHARREM ERGİN, BAYRAK Basım/ Yayım/ Tanıtım, Sayfa 267, 268.
Körülyür nen İstanbul Agızı’da, mun ekleriŋ kullanımda, karmaşa var.
Kib, İstanbul Agızı’dakı “Kaçaklar çatı arasına saklandı” cümlesi, yine İstanbul Agızı’ya köre, ne temek?
“Kaçaklar çatı arasına kendiliklerinden saklandı” mı temek?
“Kaçaklar çatı arasına birileri tarafından saklandı” mı temek?
Halbuki, monca olmalı:
| Tönüşlülük eki | -n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n |
| Etilgenlik eki | -ıl, -il, -ul, -ül ; -(y)ıl, -(y)il, -(y)ul, -(y)ül |
# Etilgenlik ekiyiŋ “-(y)ıl, -(y)il, -(y)ul, -(y)ül” biçimi, İstanbul Agızı’da yok.
Muna köre, yukarıdakı kelimeleriŋ tönüşlü ve etilgen biçimler, monca olur (Türkçe-21 biçimleri):
| FİİL | TÖNÜŞLÜ | ETİLGEN (/MEÇHUL/PASİF) |
| ara- | ara-n- (çok arandı) | ara-(y)ıl- (her taraf arayıldı) |
| söyle- | söyle-n- (söylene söylene kitti) | söyle-(y)il- (äniŋ iyilik söyleyilyir) |
| süsle- | süsle-n- (kadın süslendi) | süsle-(y)il- (duvarlar süsleyildi) |
| sil- | sil-(i)n- (silindi kurulandı) | sil-il- (yerler sililmiş) |
| yala- | yala-n- (kedi yalanyır) | yala-(y)ıl- (tabaklar yalayıldı) |
| del- (tel-) |
tel-(i)n- (beniŋ yürek telinyir) | tel-il- (duvar telilip içeri kirildi) |
| de- (ti-) |
ti-(yi)n- (söylenmek · mec. tüşünmek) (1) |
ti-(y)il- (her şey tiyildi) |
| ye- (yi-) |
yi-(yi)n- (kendi kendiyin yimek · aşınmak) (2) |
yi-(y)il- (yemekler yiyildi) |
(1) “tin–” fiili ile karışmamak için munca ér. “Kendi kendiye tiyinyir édi.”, “Yapılcak işlerin tiyinyir män.”
(2) “Bu iş nereye varır tiye yiyinyir édi.”, “Bu motoruŋ pistonlar yiyinmiş” kibi.
Yukarıdakı cümleler de (Türkçe-21 biçimleri) monca olur;
“Kaçaklar çatı arasıya sakla-n-dı”: “Kaçaklar, çatı arasıya, kendileriŋ istek-eylem ilen saklandı”,
“Kaçaklar çatı arasıya sakla-(y)ıl-dı”: “Kaçaklar çatı arasıya birilerceg saklayıldı”.
Örnekler:
“Kediler, duvarıŋ arkaya sakla-n-dı”
“Kediler, duvarıŋ arkaya sakla-(y)ıl-dı”
“Kapı birdenbire aç-(ı)n-dı”
“Kapı birdenbire aç-ıl-dı”
“Damdakı kiremitler kır-ıl-mış” (kiremitlerin biriler kırmış),
“Damdakı kiremitler kır-(ı)n-mış” (kiremitler, eskilikten veya togal şartlardan, parça parça olmuş).
“Bilim adamları közle-di” : “Bilim adamları, neŋ şeyin közledi”,
“Bilim adamları közle-n-di” : “Bilim adamları, kendi özlerin közledi/közlemledi” (tönüşlülük)
“Bilim adamları közle-(y)il-di” : “Bilim adamları üzeride közlem yapıldı” (etilgenlik).
“Çocuk, saga sola bak-(ı)n-dı”
“Tara-n-dı, kolonya sür-(ü)n-dü”
“Kimseye kör-(ü)n-meyerek kaçtı”
“Bakkaldan çay alamayınca söyle-n-ip kendiyiŋ eve kitti”
“Bak-(ı)n-dı, daha dikkatli bak-(ı)n-dı ama kendiyiŋ saatin bulamadı”
“Her tarafa bak-ıl-dı, bul-ul-a-ma-dı (bul-ul-a u-ma-dı); saat yok!”
“Suç işleyince Fizan’a sür-ül-dü, oralarda yıllarca sürü-n-dü”
“Teney, çok özenli yap-ıl-dı”
“Köprüden korkarak keç-il-di”
“Kendiyiŋ çevrede çok sev-il-en say-ıl-an biri ér än”
“Oralara ayak bas-ıl-mamış”
“Kendiyiŋ togum künüde araba hediye et-il-ince çok sev-(i)n-di”
“Kendiyiŋ togum künüde araba hediye et-il-ip sev-(i)n-dir-il-di”
“Kemiler uzaktan kör-(ü)n-dü”
“Marmara’da birkaç kemi kör-ül-dü”.
“Adama sorular sor-ul-du ama cevab al-ıl-a-madı”.
“Adama imalı sorular sor-ul-du ama al-(ı)n-madı”.
“Olaylardan äniŋ kafa karıştı; «beniŋ ne yapmag kerek» tiye sor-(u)n-du.” («ne yapmalı män» tiye, kendi kendiye sordu, tüşündü)
“Olaylardan beniŋ kafa karıştı; «beniŋ ne yapmag kerek» tiye sor-(u)n-du män.” («ne yapmalı män» tiye, beniŋ öze sordu män, tüşündü män)
• Konuşmagda “-(y)ıl, -(y)il, -(y)ul, -(y)ül” ekiye kereksiz-fazla vurgu yapılmaz.
• “-l ; -(ı)l, -(i)l, -(u)l, -(ü)l” → “-ıl, -il, -ul, -ül ; -(y)ıl, -(y)il, -(y)ul, -(y)ül”
“Kaçaklar, çatı arasıya birilerceg saklayıldı.” [etilgenlik]. (“sakla—” eylemiyin yapan belirtilmiş; “biriler”)
“Kaçaklar, çatı arasıya saklayıldı.” [etilgenlik+meçhullük] (“sakla—” eylemiyin yapan meçhul)
“Biriler, kaçakların çatı arasıya sakladı.”, “Kaçakların, biriler, çatı arasıya sakladı.”
Türkçe-21 Sitesi
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder