aktarılan geçmiş zaman -miş, fiil çekimi, fiil çekimleri, fiilden isim yapan ek –acak, gelecek zaman, geniş zaman eki –r –ar –yar, geniş zaman, görülen geçmiş zaman -di, şart eki, şimdiki zaman, Türk lehçeleri, zaman eki, zaman ekleri, zamanlar
TÜRKÇE211 [05] FİİL ÇEKİM EKLERİ; ZAMAN EKLERİ, ŞART EKİFİİL ÇEKİM EKLERİ; ZAMAN EKLERİ, ŞART EKİ
KELCEK ZAMAN EKİ
ŞİMDİKİ ZAMAN EKİ
KENİŞ ZAMAN EKİ
KEÇMİŞ ZAMAN EKİ
RİVAYET (AKTARIM) KEÇMİŞ ZAMAN EKİ
ŞART EKİ
EK BİLGİLER
1. Çagdaş Türk Lehçeleri Notları
2. “-(a)cak, -(e)cek; -(y)(a)cak, -(y)(e)cek”
3. “-r ; -(a)r, -(e)r” ; “-(y)(a)r, -(y)(e)r”
ŞİMDİKİ ZAMAN EKİ
KENİŞ ZAMAN EKİ
KEÇMİŞ ZAMAN EKİ
RİVAYET (AKTARIM) KEÇMİŞ ZAMAN EKİ
ŞART EKİ
EK BİLGİLER
1. Çagdaş Türk Lehçeleri Notları
2. “-(a)cak, -(e)cek; -(y)(a)cak, -(y)(e)cek”
3. “-r ; -(a)r, -(e)r” ; “-(y)(a)r, -(y)(e)r”
KELCEK ZAMAN EKİ
İstanbul Agızı’ya köre kelcek zaman eki: “-acak, -ecek ; -(y)acak, -(y)ecek” ér.
Mun ekiŋ “-(y)acak, -(y)ecek” biçimi, zaman eki olmak için fazla uzun ér ve konuşmagda, sorunlu ér. Konuşmaglarda, munuŋ belli bi biçim de yok ér. Kib;
“sakla-(y)acak, saklı-(y)acak, sakla-(y)cak, saklı-(y)cak, saklı-cak”,
“sakla-ma-(y)acak, sakla-mı-(y)acak, sakla-ma-(y)cak, sakla-mı-(y)cak, sakla-mı-cak” kibi.
Munuŋ “yardımcı y”li biçimdeki sorunlar, munuŋ “yardımcı y”siz biçimlerin de sorunlu hale ketirmiş. Kib;
“ol-acak, ol-ucak, ol-ıcak, ol-cak”, “ol-ma-(y)acak, ol-mı-(y)acak, ol-mu-(y)acak, ol-ma-(y)cak, ol-mı-(y)cak,
Türkçe-21 Biçimi’de, kelcek zaman eki; “-cak, -cek ; -çak, -çek” ér.
# “ar-cak, ara-cak, arı-cak, aru-cak”.
| kazı-cak | eri-cek | kuru-cak | sürü-cek |
| kaz-cak | er-cek | kur-cak | sür-cek |
| at-çak | yar-cak | bil-cek | bez-cek |
| ata-cak | yara-cak | bile-cek | beze-cek |
| kazı-ma-cak | eri-me-cek | kuru-ma-cak | sürü-me-cek |
| kaz-ma-cak | er-me-cek | kur-ma-cak | sür-me-cek |
| at-ma-cak | yar-ma-cak | bil-me-cek | bez-me-cek |
| ata-ma-cak | yara-ma-cak | bile-me-cek | beze-me-cek |
| “ye-cek, ye-me-cek” | ; | “te-cek, te-me-cek” | ; |
“u-cak, u-ma-cak” |
| “yi-cek, yi-me-cek” | ; | “ti-cek, ti-me-cek” | ; | “kü-cek, kü-me-cek” |
700’lü yıllarda, kelcek zaman eki:
• “-daçı, -däçi ; -taçı, -täçi” ; “öl-täçi sän (öl-ecek-sin), käl-täçi+miz (gel-eceğ-iz)” gibi.
• “-gay, -gäy” ; “tägin-gäy män (eriş-eceğ-im)” gibi.
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Paragraf 220-221.
“ol yirgärü barsar, Türk bodun öl-täçi sän; Ötükän yir olurup arkış tirkiş ısar, näŋ buŋug yok. Ötükän yış olursar, bäŋgü il tuta olur-taçı sän”
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Sayfa 230
yış dağlardaki otlak, yayla
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Sözlük bölümü
222. -çı, -çi; -ça, -çä: Tek tük gelecek zaman ifade eder görünen “-çı”lı fiil şekilleri de bulunur:“öl-mä-çi sän (ölmemelisin)”, “buzagula-çı bolmış (buzağılayacak olmuş)” gibi.
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları
# Kül Tigin Yazıtı’da bulunan yukarıdakı cümleleriŋ Türkçe-21 Biçimi:
“Ol yere togru varsa (sän), (ey) Türk bodun, öl-cek sän; Ötüken yeride oturup kervan kafile yollasa (sän), herhängi sıkıntı yok. Ötüken ormanıda otursa (yaşasa) (sän), kalıcı il tutup
Ayrıca bak: HÜSEYİN NAMIK ORKUN, ESKİ TÜRK YAZITLARI, TDK Yayınları: Sayfa 26.
# “Ötüken yış”; mon anlamlara kelyir de olabilir ärinç;
“Ötüken yayla(sı)” veya “Ötüken bölge(si)” veya “Ötüken merkez, Ötüken merkez(i)”.
# Kelcek zaman kipi, haber kipi ér. Kelcek zaman kipiyin, emir kipi yeriye kullanmak, yanlış ér.
# Kelcek zaman eki, “yapım eki” olarak da kullanılır; “yak-(a)cak (yakıt)”, “kiy-(e)cek (elbise)” kibi.
SEÇENEK
Kelcek zaman eki olarak “-daçı, -deçi ; -taçı, -teçi” de kullanılabilir:
al-daçı, ver-deçi, er-deçi, kur-daçı, sür-deçi, yol-daçı,
aç-taçı, ek-teçi, bit-teçi, yap-taçı, serp-teçi, kıs-taçı, küs-teçi,
ara-daçı, ele-deçi, kazı-daçı, eri-deçi, kuru-daçı, sürü-deçi, yürü-deçi,
al-ma-daçı, ver-me-deçi, ara-ma-daçı, er-me-deçi, eri-me-deçi, aç-ma-daçı,
ek-me-deçi, at-ma-daçı, kibi.
“Sene ikiyüzlü düşmanlar ile tolu ol yerlere kitip yerleşir sän ése, öldeçi sän; buralarda rahat oturdaçı sän.”
ŞİMDİKİ ZAMAN EKİ
İstanbul Agızı’ya köre şimdiki zaman eki: “-yor ; -(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor” ér.
Mun ekiŋ mun biçim, “Türkçe” grameriye aykırı ér. Neden mon ér;
-
Eklendi än tabanıŋ sesliyin, (yazıda da) kenel olarak tegiştiren tek ek,
mun ér; “bekle— → bekli-yor”, “sakla— → saklı-yor”, “al-ma— →
al-mı—yor” kibi.
[“soru eki”, “olumsuzluk eki” kibi de kullanılmış]
- Tabana uyum saglamayan yani tek tip turan tek ek de bu ek ér: “al-(ı)yor, ver-(i)yor” kibi. [Türkçe’deki kenel-kesin kural olan “büyük ünlü uyumu kuralı”yın da ihlal etyir]
“yap-ıyor, yap-ıyoru, yap-ıyo, yap-iy, yap-ıyır, yap-ıyr-ık (yapıyoruz)”,
“yap-mı-yor, yap-maaa-yor, yap-ma-yyor, yap-mı-yır, yap-mı-yo-m, yap-mi-yem, yap-mi-yr-im” kibi.
Çok sayıda sesteşliklere de neden olur: “yarı-yor [yara-yor] · yar-(ı)yor”, “kaz-(ı)yor · kazı-yor” kibi. Kimi yerel agızlar, munca sesteşliklerin, monca kitermiş: “yara-(y)yor · yar-(ı)yor”, “kaz-(ı)yor · kazı-(y)yor” kibi.
Eski Türkçe’de, keniş zaman eki olarak, “-r ; -(a)r, -(e)r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r” ekiyiŋ yanda, “-yur, -yür” ekleri de körülür. Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Paragraf 216.
# Şimdilerde, bazı Anadolu Agızları’da da “keniş zaman” ile “şimdiki zaman”, biri biriyiŋ yere keçebilyir:
“O adam nereye bakar? = O adam (şimdi, şu anda) nereye bakmakta?” anlamda. Yani belki “şimdiki zaman” eki, “keniş zaman eki”yin, “y” ilen kenişletip oluşturulsa bile, garip bi turum olmaz mun.
# Yanya, bazı Anadolu Agızları’da, şimdiki zaman kipi, monca şekillerde de tuyulur;
“gel-iyir, gid-iyir” ve “gel-iyr-im, gid-iyr-im”.
Türkçe-21 Biçimi’de, şimdiki zaman eki; “-yır, -yir, -yur, -yür” ér.
# “ar-yır, ara-yır, arı-yır, aru-yur”.
| yara-yır | beze-yir | ata-yır | arta-yır |
| yar-yır | bez-yir | at-yır | art-yır |
| kaz-yır | er-yir | kur-yur | sür-yür |
| kazı-yır | eri-yir | kuru-yur | sürü-yür |
| yara-ma-yır | beze-me-yir | ata-ma-yır | arta-ma-yır |
| yar-ma-yır | bez-me-yir | at-ma-yır | art-ma-yır |
| kaz-ma-yır | er-me-yir | kur-ma-yır | sür-me-yir |
| kazı-ma-yır | eri-me-yir | kuru-ma-yır | sürü-me-yir |
# Kerekli turumlarda, “küçük ünlü uyumu”yun ihlal etebilir;
“uyu-r · u-yur” sesteşliki olmasın tiyin “uyu-r · u-yır” kibi (fiiller de zamanlar da farklı).
“kü–”: korumak
“ar–”: (bi yerde) tolanmak, tolaşmak, kezelemek ; (biriyin) kandırmak · “ara–”: aramak
“arı–”: temiz olmak · “arı–n–”: temizlenmek
“aru–”: (bi tış etgen nedeni ile) yorulmak · “aru–n–”: kendi kendiyin yormak ; yorgun olmak
“ad–”: (kendiye benzerlerden) farklı olmak · “ad–(ı)n–”: (bir şeyiŋ önceki biçim ile sonrakı biçim) farklı olmak
“u–”: muktedir olmak, küç yetirebilmek
“ar” (Arabca kökenli): utanç (Türkçe kökenli), utanmag
“ara”: açıklık, boşluk, mesafe · “arı”: olardan kimiler bal yapan böcek türü · “ad”: isim · “küç”: güç, kuvvet
KENİŞ ZAMAN EKİ
| Olumlu fiillerde |
; |
“-r ; -(a)r, -(e)r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r”, |
| Olumsuz fiillerde |
; |
“-z”. |
# Mun ek, Köktürk Türkçesi’de de munca ér.
| bekle-r | bak-(a)r | çek-(e)r | al-(ı)r | kel-(i)r | bul-(u)r | kör-(ü)r | ||
| bekle-me-z | bak-ma-z | çek-me-z | al-ma-z | kel-me-z | bul-ma-z | kör-me-z |
• Türkçe-21 Biçimi’de, kerekli turumlarda, “yardımcı y” ilen kenişler; “-(y)(a)r, -(y)(e)r” olur;
“yık-(a)r — yıka-r” → “yık-(ya)r — yıka-(ya)r” kibi.
# “tuy-ma-z-dan kelmek, bil-me-z-den kelmek” kibi kalıp ifadelerde, olumsuz eki, üst üste binmemeli. Neden mon ér; “bil-me-me-z-den kelmek” sözüde, “bil—” fiili, iki defa olumsuz eki almış. Ulayı (yapı olarak yanlış ér fakat) mantıksal olarak munuŋ anlam; “bil-(i)r-den kelmek, bilir kibi tavranmak” olur.
# “-r ; -(a)r, -(e)r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r # -z” eki, fiilden isim/sıfat yapan ek olarak da yogun kullanılyır; “yazar, okur, bilir kişi, çıkmaz sokak” kibi.
KEÇMİŞ ZAMAN EKİ
“-dı, -di, -du, -dü ; -tı, -ti, -tu, -tü”
# Mun ek, Köktürk Türkçesi’de de munca ér.
# Fakat kimi kelimelerde, “küçük ünlü uyumu”ya uymamış; “bol-dı” kibi.
| al-dı | ver-di | tur-du | sürü-dü | yat-tı | bit-ti | tut-tu | küs-tü | |
| al-ma-dı | ver-me-di | tur-ma-dı | sürü-me-di | yat-ma-dı | bit-me-di | tut-ma-dı | küs-me-di |
• 800’lü yıllar Uygur Türkçesi’de “-yuk, -yük” eki de var:
“tüş+ä-yük män (tüş+kör-dü män)”, “ba-yuk sän (bagla-dı sän);
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Paragraf 152 ve Paragraf 218.
RİVAYET (AKTARIM) KEÇMİŞ ZAMAN EKİ
“-mış, -miş, -muş, -müş”
# Mun ek, Köktürk Türkçesi’de ymä munca ér.
# Fakat kimi kelimelerde, “küçük ünlü uyumu”ya uymamış; “bol-mış” kibi.
| al-mış | bil-miş | ol-muş | tüt-müş |
| al-ma-mış | bil-me-miş | ol-ma-mış | tüt-me-miş |
Ali, Veli’ye, monca tiyir; “Çita, kedigillerden ér.” Birkaç kün sonra Veli, Hasan’a monca tiyir:
“Çita, kedigillerden émiş.” [haber kaynakı belirtilmemiş]
“Çita, kedigillerden émiş. Ali, munca tidi.” [haber kaynakı belirtilmiş]
“Kaza olmuş. Yol açılsın tiyin yarım saat bekledi méz.” [Konuşan kişi, kaza olur kän orada tügül émiş]
# “-mış, -miş, -muş, -müş” eki, fiilden isim/sıfat yapan ek olarak da yogun kullanılyır; “yemiş, keçmiş (mazi), keçmiş zaman, bitmiş iş, körmüş keçirmiş” kibi.
ŞART EKİ
“-sa, -se”
# Mun ek, Köktürk Türkçesi’de “-sar, -sär” ér.
| çak-sa | bekle-se | ol-sa | ilgilen-se |
| çak-ma-sa | bekle-me-se | ol-ma-sa | ilgilen-me-se |
“Yagmur yag-sa yerler ıslanır”, “Yagmur yagar é-se yerler ıslanır” kibi.
• Mun ek bazen “tilek/temenni” anlatımı için de kullanılyır; “Yagmur yagsa da yerler ıslansa [istekiyin tuyunyur män].”, “Çok yoruldu män. Biziŋ işler bitse de bizleriŋ evlere kitse méz.”
EK BİLGİLER
1. Çagdaş Türk Lehçeleri Notları
TÜRKMEN TÜRKÇESİ’de:
AZERBAYCAN TÜRKÇESİ’de:
Türkmen Türkçesinde gelecek zaman eki -cAk’tır.
“men alcak, sen alcak, ol alcak, biz alcak, siz alcak, olar alcak”
Bu konuda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, PROF DR AHMET BURAN - ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ YAYINLARI.
TÜRKMEN TÜRKÇESİ’de:
Gelecek Zamanın Rivayeti:
“yazacagmışam, yazacagmışsan, yazacagmış, yazacagmışıg, yazacagmışsınız, yazacagmışlar”
Gelecek Zaman:
“geleceyem, geleceksen, gelecek, geleceyik, geleceksiniz, gelecekler”
Bu konuda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, PROF DR AHMET BURAN - ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ YAYINLARI.
AZERBAYCAN TÜRKÇESİ’de:
Şimdiki zaman -yAr ekiyle kurulur.
“baryarın (gidiyorum), baryarsıŋ, baryar, baryarıs, baryarsıŋız, baryarlar”,
“göryärin, göryärsiŋ, göryär, göryäris, göryärsiŋiz, göryärler”
Bu konuda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, PROF DR AHMET BURAN - ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ YAYINLARI.
# Türkçe kökenli “oku-” fiili, yanlış olarak, “khı” ilen yazılmış; “oxu-”. “خ khı”, “x” işareti ilen közderilmiş.
Şimdiki zaman eki -r, -İr’dir. Ünlüyle biten fiillerden sonra araya -y ünsüzü gelir:
“görürem, görürsen, görür, görürük, görürsünüz, görürler”
“oxuyuram (okuyorum), oxuyursan, oxuyur, oxuyurug, oxuyursunuz, oxuyurlar”
Geniş zaman eki -Ar’dır.
“işleyerem, işleyersen, işleyer, işleyerik, işleyersiniz, işleyerler”
“alaram, alarsan, alar, alarıg, alarsınız, alarlar”
Bu konularda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, PROF DR AHMET BURAN - ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ YAYINLARI.
2. “-(a)cak, -(e)cek; -(y)(a)cak, -(y)(e)cek”
Türkçe-21 Biçimi’de, kelcek zaman eki olarak, “-cak, -cek ; -çak, -çek” kullanılır. Fakat “-(a)cak, -(e)cek” ilen türetilmiş bazı isimler tegiştirilmez. Teorik olarak da bazı isimlerdeki “-acak, -ecek”; “a, e” ilen kenişlemiş
| iç-(e)cek | : |
iç-il-cek şey, içilir şey, içilebilir şey, meşrubat |
| yak-(a)cak | : |
yak-ıl-cak şey, yakılır şey, yakıt |
“Marketten iç-(e)cek aldı män” = “Marketten iç-il-cek şey aldı män”
| Fiilden Yapılmış İsimler |
Munlarıŋ Yaklaşık Anlamlar | Aktif/Pasif |
| aç-acak | açar, açıcı |
aktif |
| al-acak | al-ıl-cak |
pasif |
| çek-ecek | çeker, çekici, çekeç |
aktif |
| kiy-ecek | kiy-il-cek, kiyilir |
pasif |
| iç-ecek | iç-il-cek, içilir |
pasif |
| sil-ecek | sil-cek, siler |
aktif |
| tut-acak |
tut-cak, tutar, tutulur, tutamaç |
aktif-pasif |
| ver-ecek | ver-il-cek, verilir, borç |
pasif |
| yak-acak | yak-ıl-cak, yakılır |
pasif |
| yi-(y)(e)cek | yi-(y)il-cek, yiyilir, besin |
pasif |
| ti-(y)(e)cek | ti-(y)il-cek, tiyilir, söz |
pasif |
Mun ek ilen yapılmış isimlerde-sıfatlarda, “aktiflik-pasiflik” açısıdan, net bi ayırım körünmeyir:
“Arabayıŋ silecekler [aktif] bozulmuş.”, “Silecek [pasif] yer kalmadı (her tarafın sildi män).”
“Misafirlere bekleyecek [fasif] yer közderdi män.”, “Burayın bekleyecek [aktif] kimse yok.” kibi.
| Fiilden Yapılmış İsimler |
Munlarıŋ Yaklaşık Anlamlar | Aktif/Pasif |
| korun-cak | koruyucu, korur |
aktif |
| salın-cak | salınır, salınılır |
aktif-pasif |
# Öteki bazı “yapım ekleri” de “kenişlemeg ünlüsü-ünsüzü” alıp kenişler lär. Mun olgu, mon sözcüklerde de körülyür; “kaç-(a)mak, tut-(a)mak, tar-(a)cık [daracık], az-(ı)cık, kez-(e)gen” [gezegen].
3. “-r ; -(a)r, -(e)r” ; “-(y)(a)r, -(y)(e)r”
Keniş zaman eki (olumlu) monca ér: “-r ; -(a)r, -(e)r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r”.
Şimdi “-(a)r, -(e)r” biçimiyin “y” ilen kenişletelim: “-(y)(a)r, -(y)(e)r” olur.
Bu da, (olumlu) keniş zaman eki olarak, kerekli turumlarda kullanılabilir; “-yar, -yer”.
• Kib “yar—”, “yara—” fiilleriye bakalım:
| CÜMLE | AYRINTI | ANLAMLI MI? |
| “Bu balta bu odunun yar-(a)r” | “Bu balta bu odunun bölüp ayırır” | anlamlı |
| “Bu balta bu odunun yara-r” | “Bu balta bu odunun yararlı olur” | anlamsız |
“Anlamlı cümle” ile “anlamsız cümle”yiŋ arada, anlam karışıklıkı söz konusu etilmez.
• Kib “yık—”, “yıka—” fiilleriye bakalım:
Anlatımda, “Ali evin yık-(a)r”, “Ali evin yıka-r” cümleleriyiŋ arada, anlam farkı belli olmayabilir.
Mun turumda; “Ali evin yık-yar”, “Ali evin yıka-yar” olabilir lär.
• Kib mon fiillere bakalım; “ar— (kandırmak)”, “ara— (aramak)”, “arı— (temiz olmak)”,
| CÜMLE | AYRINTI | ANLAMLI MI? |
| “Ali Veli’yin ar-(a)r” | “Ali, Veli’yin kandırır.” | anlamlı |
| “Ali Veli’yin ara-r” | “Ali, Veli’yin bulmaga çalışır.” | anlamlı |
| “Ali Veli’yin arı-r” | “Ali, Veli’yin temiz olur.” | anlamsız |
| “Ali Veli’yin aru-r” | “Ali, Veli’yin yorulur.” | anlamsız |
Anlatımda “Ali, Veli’yin ar-(a)r”, “Ali, Veli’yin ara-r” cümleleriyiŋ arada, anlam farkı belli olmaz ése;
“Ali Veli’yin ar-yar”, “Ali Veli’yin ara-yar” olabilir lär.
| CÜMLE | AYRINTI | ANLAMLI MI? |
| “Ali Veli’yin arı-t-(ı)r” | “Ali Veli’yin temiz eter.” | anlamlı |
| “Ali Veli’yin aru-t-(u)r” | “Ali Veli’yin yoruldurur/yorar.” | anlamlı |
Anlam karışıklıkı yok.
Türkçe-21 Sitesi
