FİİL ÇEKİM EKLERİ; EMİR, İSTEK

emir eki-gil, emir ekleri, fiil çekim eki-gil, fiil çekim ekleri, isimden isim yapan-gil, istek eki-fiil çekim eki, istek eki-fiil yapım eki, nazal n

TÜRKÇE211 [12] FİİL ÇEKİM EKLERİ - EMİR - İSTEK

FİİL ÇEKİM EKLERİ; EMİR, İSTEK

EMİR EKLERİ
İSTEK EKİ
-gsa -gse (yapım eki)

---

EMİR EKLERİ

İstanbul Agızı’ya köre tüzenleyilmiş mon tabloya bakalım:

Olumlu	Olumsuz	Olumlu Soru	Olumsuz Soru
Yap-ayım	Yap-ma-(y)ayım	Yap-ayım mı	Yap-ma-(y)ayım mı
Yap-alım	Yap-ma-(y)alım	Yap-alım mı	Yap-ma-(y)alım mı
Yap	Yap-ma	Yap mı	Yap-ma mı
Yap-ın	Yap-ma-(y)ın	Yap-ın mı	Yap-ma-(y)ın mı
Yap-sın	Yap-ma-sın	Yap-sın mı	Yap-ma-sın mı
Yap-sınlar	Yap-ma-sınlar	Yap-sınlar mı	Yap-ma-sınlar mı

Mun turumda, emir ekleri, İstanbul Agızı’ya köre monca ér:

[ben]	-ayım, -eyim ; -(y)ayım, -(y)eyim
[biz]	-alım, -elim ; -(y)alım, -(y)elim
[sen]	--
[siz]	-ın, -in, -un, -ün ; -(y)ın, -(y)in, -(y)un, -(y)ün
[o]	-sın, -sin, -sun, -sün
[olar]	-sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler

---

700’lü yıllarda, mun ekler, monca édi:

Dilek Kipleri: Emir vs.

KİŞİ	Ekiŋ 700’lü Yıllardakı Şekil	Kib ve İstanbul Agızı’ya Köre Anlam
[ben]	-ayın, -äyin, -ayn, äyn; -yın, -yin -ayan, -äyän ; -yan, -yän	bol-ayın (olayım), aya-yın (hürmet edeyim), tilä-yn (dileyeyim), olur-ayn (oturayım), bol-ayan (olayım), bart-ayın män (kırayım ben).
[biz]	-alım, älim ; -lım, -lim -alam, -äläm	köni ıd-ma-lım (hakikaten göndermeyelim).
[sen]	(sadece fiil tabanı yahut;) -gıl, -gil	kıl (kıl!) aya-gıl (hizmet et!) äŋ-gil!  →  äŋil! (eğil!).
[siz]	-(ı)ŋ, -(i)ŋ, -(u)ŋ, -(ü)ŋ -ıŋlar	katıglan-ıŋlar (gayret ediniz), yançal-aŋlar (eziliniz).
[o]	-zun, -zün; -çun, -çün	alkın-zun (azalsın), bädizäd-zün (çizsin, resmetsin), bol-ma-zun (olmasın), bol-çun (olsun).
[olar]	-zunlar, -zünlär

Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK YAYINLARI, Paragraf 215.

---

-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym

İstanbul Agızı’da; “-ayım, -eyim ; -(y)ayım, -(y)eyim” eki, kenelde konuşmagda bozulur, tabanın da bozar:

“yap-ıyım, yap-aym, yap-am, yap-ıym, yap-iyim”, “bekle-yim, bekli-yim, bekle-yem, bekle-(y)eym”,
“yap-mı-(y)ayım, yap-mı-yım, yap-ma-(y)aym”, “yap-ma-yım, yap-ma-ym, yap-mı-ym, yap-mi-yyim, yap-ma-yam” kibi.

Mun ek, konuşulmaga uygun émez, ulayı yerleşememiş ér; açıkça körülyür mun. Ulayı mun ekte küçük bi tegişiklik yaparak, tek hece (kibi) biçime ketirmek uygun olur; “-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym”.

# Keçmişte ve şimdide, ünsüz ile biten tabanlardan sonra, kenelde mun ek, ünlü ile başlar: “yap-ayın, yap-ayn, yap-ayım, yap-aym” kibi. Mundun “-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym” şekli, daha “kullanılabilir” körünyür; muncalayı “-alım, -(y)alım”a şekilce munuŋ benzerlik, koruyulmuş olyur ymä.

kaz-aym	kazı-(y)aym	kaz-ma-(y)aym	kazı-ma-(y)aym
yık-aym	yıka-(y)aym	yık-ma-(y)aym	yıka-ma-(y)aym
kan-aym	kana-(y)aym	kan-ma-(y)aym	kana-ma-(y)aym
sus-aym	susa-(y)aym	sus-ma-(y)aym	susa-ma-(y)aym

# “mun-dun”: bu yüzden, bu sebebden
# “mun+ca+la—yı”: böyle yaparak, böylece

---

# Kib; biri “Hava küzel; arkadaşımın içeride beklemeym, bahçede bekleym.” timiş olsun. Munlardakı “bekle-me-ym, bekle-ym” kelimeleri, İstanbul Agızı’ya köre, mon anlamlarda ér; “bekle-me-(y)eyim, bekle-(y)eyim”; mun, açıkça belli ér. Ulayı “-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym” şekli, yeterli ér.

Ek “-ym ; -(a)ym, -(e)ym” olarak kullanılsa, kib;
“yıka—, yık—”; “yıka-ym, yık-(a)ym”; fiil çekimleri aynı oldu.

Ek “-ym ; -(ı)ym, -(i)ym, -(u)ym, -(ü)ym” olarak kullanılsa, kib;
“kaz—, kazı—”; “kaz-ıym, kazı-ym”; mun fiil çekimleri de aynı oldu.

Ek “-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym” olarak kullanılınca, kib;
“yıka—, yık—”; “yıka-(y)aym, yık-aym”,
“kaz—, kazı—”; “kaz-aym, kazı-(y)aym”; mun turumlarda benzeşmegler olmadı.

# “Kişi, kendi kendiye emir verir mi?” kibi bi soru, öge (akıla, akla) kelebilir. “Kişi, kendi kendiye emir verdi” timek, mon timek ér; “neŋ işin, kendi kendiye kerekli kıldı”. Kib “Hava küzel; arkadaşımın içeride beklemeyeym, bahçede bekleyeym” tiyen kişiyin tüşünelim. Mun kişi, monca timiş olyur; “mun eylemlerin, ben için kerekli/uygun buldu män”. Ulayı mun eke “birinci tekil kişi emir eki” timek, yanlış émez.

---

-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ

Kib “al—”, “bak—”, “kaç—”, “sakla—” fiilleriye bakalım.
Munlarıŋ tönüşlü biçimler monca ér; “alın—”, “bakın—”, “kaçın—”, “saklan—”.

• İstanbul Agızı’ya köre:

Tönüşlülük eki	:	“-n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n”	[fiilden fiil yapan yapım eki]
İkinci çokluk kişiye emir eki	:	“-ın, -in, -un, -ün ; -(y)ın, -(y)in, -(y)un, -(y)ün”	[fiil çekim eki]

(fiil)	(ben)	(biz)	(sen)	(siz)	(o)	(olar)
al—	al-aym	al-alım	al	al-ın	al-sın	al-sınlar
alın—	alın-aym	alın-alım	alın	alın-ın	alın-sın	alın-sınlar
bak—	bak-aym	bak-alım	bak	bak-ın	bak-sın	bak-sınlar
bakın—	bakın-aym	bakın-alım	bakın	bakın-ın	bakın-sın	bakın-sınlar
kaç—	kaç-aym	kaç-alım	kaç	kaç-ın	kaç-sın	kaç-sınlar
kaçın—	kaçın-aym	kaçın-alım	kaçın	kaçın-ın	kaçın-sın	kaçın-sınlar
sakla—	sakla-(y)aym	sakla-(y)alım	sakla	sakla-(y)ın	sakla-sın	sakla-sınlar
saklan—	saklan-aym	saklan-alım	saklan	saklan-ın	saklan-sın	saklan-sınlar

Yukarıdakı tabloda, bazı sesteşlikler körülyür.
Kib, İstanbul Agızı’ya köre, “Pencereden çevreye bakın!” ne anlamda ér?
“Pencereden çevreye (sen) bakın!”  mı, “Pencereden çevreye (siz) bakın!” mı?

---

• Türkçe-21 Biçimi’ye köre:

Tönüşlülük eki	:	“-n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n”	[fiilden fiil yapan yapım eki]
İkinci çokluk kişiye emir eki	:	“-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ”	[fiil çekim eki]

(fiil)	(ben)	(biz)	(sen)	(siz)	(o)	(olar)
al—	al-aym	al-alım	al	al-ıŋ	al-sın	al-sınlar
alın—	alın-aym	alın-alım	alın	alın-ıŋ	alın-sın	alın-sınlar
bak—	bak-aym	bak-alım	bak	bak-ıŋ	bak-sın	bak-sınlar
bakın—	bakın-aym	bakın-alım	bakın	bakın-ıŋ	bakın-sın	bakın-sınlar
kaç—	kaç-aym	kaç-alım	kaç	kaç-ıŋ	kaç-sın	kaç-sınlar
kaçın—	kaçın-aym	kaçın-alım	kaçın	kaçın-ıŋ	kaçın-sın	kaçın-sınlar
sakla—	sakla-(y)aym	sakla-(y)alım	sakla	sakla-(y)ıŋ	sakla-sın	sakla-sınlar
saklan—	saklan-aym	saklan-alım	saklan	saklan-ıŋ	saklan-sın	saklan-sınlar

Yukarıdakı tabloda, benzerlikler körülmeyir.
Kib “Pencereden çevreye bakın!”, “Pencereden çevreye bakıŋ!”, “Pencereden çevreye bakınıŋ!”.

---

Türkçe-21 Biçimi’de;
• “ilgi turumu” eki “-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ” ér,
• “ikinci çokluk kişiye emir” eki de “-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ” ér.

“İlgi turumu” eki ile “ikinci çokluk kişiye emir” eki arasıda, sesteşlik var. Fakat munlar, zararsız sesteşliklerden ér. Çünkü munlarıŋ kategoriler, farklı ér; ilgi turumu eki, isimlere kelir; emir ekleri, fiillere kelir lär.

---

Ulayı, emir ekleri, Türkçe-21 Biçimi’ye köre monca ér:

[ben]	-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym
[biz]	-alım, -elim ; -(y)alım, -(y)elim
[sen]	—
[siz]	-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ
[o]	-sın, -sin, -sun, -sün
[olar]	-sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler

# Sadece kerekli turumlarda, “-gıl, -gil, -gul, -gül” eki, “2tk (sen) emir eki” olarak kullanılır. Kib;
“taş! = taşgıl! · kir! (gir!) = kirgil! · kıl! = kılgıl!” kibi. Yani neŋ anlatımda, kib “taş! · kir! · kıl!” olarak kullanmak, anlam belirsizlikiye neden olur ése; “taşgıl! · kirgil! · kılgıl!” olarak kullanmak kibi.

---

Munlara köre, biziŋ tabloyun tekrar oluşturalım;

Olumlu	Olumsuz	Olumlu Soru	Olumsuz Soru
yap-aym	yap-ma-(y)aym	yap-aym mı	yap-ma-(y)aym mı
yap-alım	yap-ma-(y)alım	yap-alım mı	yap-ma-(y)alım mı
yap	yap-ma	yap mı	yap-ma mı
yap-ıŋ	yap-ma-(y)ıŋ	yap-ıŋ mı	yap-ma-(y)ıŋ mı
yap-sın	yap-ma-sın	yap-sın mı	yap-ma-sın mı
yap-sınlar	yap-ma-sınlar	yap-sınlar mı	yap-ma-sınlar mı

“ol[mak” ve “é[mek” fiilleriyiŋ emir çekimleri:

ol-aym	ol-ma-(y)aym	ol-aym mı	ol-ma-(y)aym mı
ol-alım	ol-ma-(y)alım	ol-alım mı	ol-ma-(y)alım mı
ol	ol-ma	ol mu	ol-ma mı
ol-uŋ	ol-ma-(y)ıŋ	ol-uŋ mu	ol-ma-(y)ıŋ mı
ol-sun	ol-ma-sın	ol-sun mu	ol-ma-sın mı
ol-sunlar	ol-ma-sınlar	ol-sunlar mı	ol-ma-sınlar mı
é-(y)eym	é-me-(y)eym	é-(y)eym mi	é-me-(y)eym mi
é-(y)elim	é-me-(y)elim	é-(y)elim mi	é-me-(y)elim mi
é	é-me	é mi	é-me mi
é-(y)iŋ	é-me-(y)iŋ	é-(y)iŋ mi	é-me-(y)iŋ mi
é-sin	é-me-sin	é-sin mi	é-me-sin mi
é-sinler	é-me-sinler	é-sinler mi	é-me-sinler mi

---

Emir Çekimleride Zamir Kullanmak

• Kib, “yap—” fiiliyin ele alalım:

(ben)	(biz)	(sen)	(siz)	(o)	(olar)
yapaym	yapalım	yap	yapıŋ	yapsın	yapsınlar

“Eylemin yapan kişi”yin vurgulamak için, “şahıs zamirleri”, başta kullanılyır:

(ben)	(biz)	(sen)	(siz)	(o)	(olar)
ben yapaym	biz yapalım	sen yap	siz yapıŋ	o yapsın	olar yapsınlar

Kib “ben yapaym” = “başka biri tügül de ben yapaym” anlamda ér. “Eylemin yapan kişiyin vurgulamak” söz konusu tügül ése, kenelde “yapaym” timek yeterli olur.

---

• Mun turumda, “fiil çekimiyiŋ anlam belirginliki”yin artırmak için, “şahıs zamirleri” kullanılcak ése, sonda kullanılmalı lär:

(ben)	(biz)	(sen)	(siz)	(o)	(olar)
yapaym ben	yapalım biz	yap sen	yapıŋ siz	yapsın o	yapsınlar olar

Fakat bu şekilde kullanmak, sadece “ikinci tekil kişi (sen)” için, bazen kerekli olabilir; “yap sen” kibi. Bu şekilde kullanmak, öteki kişiler için, kenelde kereksiz olur.

---

Kib “taş—” fiiliye ve “taş” isimiye bakalım:

taş!	=	taşgıl!	:	taşmış ol! taş sen! taşgıl sen!
taş sen!	=	taşgıl sen!	:	taşmış ol! taşgıl! taş!
sen taş!	=	sen taşgıl!	:	başka biri taşmasın fakat sen taş!
taş sän	=	taş ér sän	:	sen taş ér, [İstanbul Agızı; “sen (bir) taşsın”]

# 2tk emir eki “-gıl, -gil”; “kıl— : kılmak, yapmak, icra etmek” fiiliden esinlenerek üretilmiş bi ek ér, kibi bir izlenim var. (Türkçe-21’de “-gıl, -gil, -gul, -gül” ér. Dikkat! “kıl—” fiili ile anlamdaş émez.)

# Ayrıca, İstanbul Agızı’da, isimlere kelen “+gil”, “+giller” ekleri var; “Metin’gil, Orçun’gil, teyzemgil, halamgil”, “kedigiller, sülüngiller” kibi. (“Büyük sesli uyumu”ya da “küçük sesli uyumu”ya da uymamış.)

---

İSTEK EKİ

-a, -e ; -(y)a, -(y)e

[istek, taleb · tilek, temenni · öneri, tavsiye]

Kib: “ol[mak” ve “é[mek” fiilleriyiŋ istek çekimleri:

ol-a män	ol-ma-(y)a män	ol-a mı män	ol-ma-(y)a mı män
ol-a sän	ol-ma-(y)a sän	ol-a mı sän	ol-ma-(y)a mı sän
ol-a än	ol-ma-(y)a än	ol-a mı än	ol-ma-(y)a mı än
ol-a méz	ol-ma-(y)a méz	ol-a mı méz	ol-ma-(y)a mı méz
ol-a séz	ol-ma-(y)a séz	ol-a mı séz	ol-ma-(y)a mı séz
ol-a lär	ol-ma-(y)a lär	ol-a mı lär	ol-ma-(y)a mı lär
é-(y)e män	é-me-(y)e män	é-(y)e mi män	é-me-(y)e mi män
é-(y)e sän	é-me-(y)e sän	é-(y)e mi sän	é-me-(y)e mi sän
é-(y)e än	é-me-(y)e än	é-(y)e mi än	é-me-(y)e mi än
é-(y)e méz	é-me-(y)e méz	é-(y)e mi méz	é-me-(y)e mi méz
é-(y)e séz	é-me-(y)e séz	é-(y)e mi séz	é-me-(y)e mi séz
é-(y)e lär	é-me-(y)e lär	é-(y)e mi lär	é-me-(y)e mi lär

# Sonda “än”, istisnalar hariç, kenelleyi közderilmeyebilir; “közder-e än” timek yeriye “közder-e” kibi.

“Seniŋ kalemin bene ver-e sän.” [istek, taleb]
“Seniŋ baht, açık ol-a; iyiliklere er-e sän.” [tilek, temenni]
“Bu kitabın oku-(y)a séz.” [öneri, tavsiye]

# Tilek-temenni için, emir kipi de kullanılyır; “Seniŋ baht, açık ol-sun! iyiliklere er!” kibi.
# Samimi dostlar arasıda veya aile içide, istek kipi yeriye, (aynı anlamda) emir kipi de kullanılabilyir; “Kapıyın kapat!”, “Televizyonun aç!”, “Otur! Yemek yiyelim!”, “Bi türkü patlat da tinleyelim!” kibi.

---

-gsa -gse (yapım eki)
[-gsa -gse ; -(ı)gsa -(i)gse -(u)gsa -(ü)gse]

Mun ek, çekim eki tügül ér. 700’lü yıllarda, “fiilden fiil yapan yapım ekleri”den biri édi än. İstek belirtir. Şimdi de kullanılabilir; neŋ sakınca yok ér.

---

-gsa, -gsä ; -(ı)gsa, -(i)gsä, -(u)gsa, -(ü)gsä : “bir şeyi yapmayı istemek” (< -()g+sa-)
barıgsa- “gitmeyi arzu etmek” (bar- “gitmek, varmak”).
öpügsä- “öpmeyi arzu etmek” (öp- “öpmek”).
körügsä- “görmeyi arzu etmek” (kör- “görmek”).
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: Mehmet Akalın, TDK Yayınları, Paragraf 154.

---

Muna köre “yap[mak” fiiliyiŋ çekimlerin yapalım;

Türkçe-21 Biçimi’ye köre (tablodakı simge “&”, sona kelen şahıs zamirleriyin közderir):

Olumlu	[olumlu anlam]	Olumsuz	Olumlu Soru	Olumsuz Soru
yap-(ı)gsa-cak &	yapmak iste-cek &	yap-(ı)gsa-ma-cak &	yap-(ı)gsa-cak mı &	yap-(ı)gsa-ma-cak mı &
yap-(ı)gsa-yır &	yapmak iste-yir &	yap-(ı)gsa-ma-yır &	yap-(ı)gsa-yır mı &	yap-(ı)gsa-ma-yır mı &
yap-(ı)gsa-r &	yapmak iste-r &	yap-(ı)gsa-ma-z &	yap-(ı)gsa-r mı &	yap-(ı)gsa-ma-z mı &
yap-(ı)gsa-mış &	yapmak iste-miş &	yap-(ı)gsa-ma-mış &	yap-(ı)gsa-mış mı &	yap-(ı)gsa-ma-mış mı &
yap-(ı)gsa-dı &	yapmak iste-di &	yap-(ı)gsa-ma-dı &	yap-(ı)gsa-dı mı &	yap-(ı)gsa-ma-dı mı &
yap-(ı)gsa-sa &	yapmak iste-se &	yap-(ı)gsa-ma-sa &	yap-(ı)gsa-sa mı &	yap-(ı)gsa-ma-sa mı &

— Ne yapıgsayır sän? [Ne yapmak isteyir sän?]
— Resim yapıgsayır män. [Resim yapmak isteyir män.]

— Nege keldi sän? [Ne için keldi sän?]
— Senin körügsedi män. [Senin körmek istedi män. Senin körmek isteki tuyundu män.]

---

Türkçe-21 Sitesi

FİİL ÇEKİM EKLERİ; ZAMAN, ŞART

aktarılan geçmiş zaman -miş, fiil çekimi, fiil çekimleri, fiilden isim yapan ek –acak, gelecek zaman, geniş zaman eki –r –ar –yar, geniş zaman, görülen geçmiş zaman -di, şart eki, şimdiki zaman, Türk lehçeleri, zaman eki, zaman ekleri, zamanlar

TÜRKÇE211 [05] FİİL ÇEKİM EKLERİ; ZAMAN EKLERİ, ŞART EKİ

FİİL ÇEKİM EKLERİ; ZAMAN EKLERİ, ŞART EKİ

KELCEK ZAMAN EKİ
ŞİMDİKİ ZAMAN EKİ
KENİŞ ZAMAN EKİ
KEÇMİŞ ZAMAN EKİ
RİVAYET (AKTARIM) KEÇMİŞ ZAMAN EKİ
ŞART EKİ
EK BİLGİLER
  1. Çagdaş Türk Lehçeleri Notları
  2. “-(a)cak, -(e)cek; -(y)(a)cak, -(y)(e)cek”
  3. “-r ; -(a)r, -(e)r” ; “-(y)(a)r, -(y)(e)r”

---

KELCEK ZAMAN EKİ

İstanbul Agızı’ya köre kelcek zaman eki: “-acak, -ecek ; -(y)acak, -(y)ecek” ér.

Mun ekiŋ “-(y)acak, -(y)ecek” biçimi, zaman eki olmak için fazla uzun ér ve konuşmagda, sorunlu ér. Konuşmaglarda, munuŋ belli bi biçim de yok ér. Kib;

“sakla-(y)acak, saklı-(y)acak, sakla-(y)cak, saklı-(y)cak, saklı-cak”,
“sakla-ma-(y)acak, sakla-mı-(y)acak, sakla-ma-(y)cak, sakla-mı-(y)cak, sakla-mı-cak” kibi.

Munuŋ “yardımcı y”li biçimdeki sorunlar, munuŋ “yardımcı y”siz biçimlerin de sorunlu hale ketirmiş. Kib;

“ol-acak, ol-ucak, ol-ıcak, ol-cak”, “ol-ma-(y)acak, ol-mı-(y)acak, ol-mu-(y)acak, ol-ma-(y)cak, ol-mı-(y)cak, ol-mu-(y)cak, ol-ma-cak, ol-mı-cak, ol-mu-cak” kibi.

---

Türkçe-21 Biçimi’de, kelcek zaman eki; “-cak, -cek ; -çak, -çek” ér.

# “ar-cak, ara-cak, arı-cak, aru-cak”.

kazı-cak	eri-cek	kuru-cak	sürü-cek
kaz-cak	er-cek	kur-cak	sür-cek
at-çak	yar-cak	bil-cek	bez-cek
ata-cak	yara-cak	bile-cek	beze-cek
kazı-ma-cak	eri-me-cek	kuru-ma-cak	sürü-me-cek
kaz-ma-cak	er-me-cek	kur-ma-cak	sür-me-cek
at-ma-cak	yar-ma-cak	bil-me-cek	bez-me-cek
ata-ma-cak	yara-ma-cak	bile-me-cek	beze-me-cek

“ye-cek, ye-me-cek”	;	“te-cek, te-me-cek”	;	“u-cak, u-ma-cak”
“yi-cek, yi-me-cek”	;	“ti-cek, ti-me-cek”	;	“kü-cek, kü-me-cek”

---

700’lü yıllarda, kelcek zaman eki:

---

• “-daçı, -däçi ; -taçı, -täçi” ; “öl-täçi sän (öl-ecek-sin), käl-täçi+miz (gel-eceğ-iz)” gibi.
• “-gay, -gäy” ; “tägin-gäy män (eriş-eceğ-im)” gibi.
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Paragraf 220-221.

“ol yirgärü barsar, Türk bodun öl-täçi sän; Ötükän yir olurup arkış tirkiş ısar, näŋ buŋug yok. Ötükän yış olursar, bäŋgü il tuta olur-taçı sän”
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Sayfa 230

yış dağlardaki otlak, yayla
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Sözlük bölümü

---

---

222. -çı, -çi; -ça, -çä: Tek tük gelecek zaman ifade eder görünen “-çı”lı fiil şekilleri de bulunur: “öl-mä-çi sän (ölmemelisin)”, “buzagula-çı bolmış (buzağılayacak olmuş)” gibi.
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları

---

---

# Kül Tigin Yazıtı’da bulunan yukarıdakı cümleleriŋ Türkçe-21 Biçimi:

“Ol yere togru varsa (sän), (ey) Türk bodun, öl-cek sän; Ötüken yeride oturup kervan kafile yollasa (sän), herhängi sıkıntı yok. Ötüken ormanıda otursa (yaşasa) (sän), kalıcı il tutup otur-cak sän”.

Ayrıca bak: HÜSEYİN NAMIK ORKUN, ESKİ TÜRK YAZITLARI, TDK Yayınları: Sayfa 26.

# “Ötüken yış”; mon anlamlara kelyir de olabilir ärinç;
“Ötüken yayla(sı)” veya “Ötüken bölge(si)” veya “Ötüken merkez, Ötüken merkez(i)”.

# Kelcek zaman kipi, haber kipi ér. Kelcek zaman kipiyin, emir kipi yeriye kullanmak, yanlış ér.
# Kelcek zaman eki, “yapım eki” olarak da kullanılır; “yak-(a)cak (yakıt)”, “kiy-(e)cek (elbise)” kibi.

---

SEÇENEK

Kelcek zaman eki olarak “-daçı, -deçi ; -taçı, -teçi” de kullanılabilir:

al-daçı, ver-deçi, er-deçi, kur-daçı, sür-deçi, yol-daçı,
aç-taçı, ek-teçi, bit-teçi, yap-taçı, serp-teçi, kıs-taçı, küs-teçi,
ara-daçı, ele-deçi, kazı-daçı, eri-deçi, kuru-daçı, sürü-deçi, yürü-deçi,
al-ma-daçı, ver-me-deçi, ara-ma-daçı, er-me-deçi, eri-me-deçi, aç-ma-daçı, ek-me-deçi, at-ma-daçı, kibi.

“Kitapçıya kitteçi män. Birkaç kitap aldaçı män. Hafta sonu oların okudaçı män. Biraz kerginlik attaçı män.”
“Sene ikiyüzlü düşmanlar ile tolu ol yerlere kitip yerleşir sän ése, öldeçi sän; buralarda rahat oturdaçı sän.”

---

ŞİMDİKİ ZAMAN EKİ

İstanbul Agızı’ya köre şimdiki zaman eki: “-yor ; -(ı)yor, -(i)yor, -(u)yor, -(ü)yor” ér.

Mun ekiŋ mun biçim, “Türkçe” grameriye aykırı ér. Neden mon ér;

• Eklendi än tabanıŋ sesliyin, (yazıda da) kenel olarak tegiştiren tek ek, mun ér; “bekle— → bekli-yor”, “sakla— → saklı-yor”, “al-ma— → al-mı—yor”  kibi. [“soru eki”, “olumsuzluk eki” kibi de kullanılmış]
  
  
• Tabana uyum saglamayan yani tek tip turan tek ek de bu ek ér: “al-(ı)yor, ver-(i)yor” kibi. [Türkçe’deki kenel-kesin kural olan “büyük ünlü uyumu kuralı”yın da ihlal etyir]

Konuşmag tılıda, bu ekiŋ de belli bir şekil yok;
“yap-ıyor, yap-ıyoru, yap-ıyo, yap-iy, yap-ıyır, yap-ıyr-ık (yapıyoruz)”,
“yap-mı-yor, yap-maaa-yor, yap-ma-yyor, yap-mı-yır, yap-mı-yo-m, yap-mi-yem, yap-mi-yr-im” kibi.

Çok sayıda sesteşliklere de neden olur: “yarı-yor [yara-yor] · yar-(ı)yor”, “kaz-(ı)yor · kazı-yor” kibi. Kimi yerel agızlar, munca sesteşliklerin, monca kitermiş: “yara-(y)yor · yar-(ı)yor”, “kaz-(ı)yor · kazı-(y)yor” kibi.

Eski Türkçe’de, keniş zaman eki olarak, “-r ; -(a)r, -(e)r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r” ekiyiŋ yanda, “-yur, -yür” ekleri de körülür. Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Paragraf 216.

# Şimdilerde, bazı Anadolu Agızları’da da “keniş zaman” ile “şimdiki zaman”, biri biriyiŋ yere keçebilyir:
“O adam nereye bakar? = O adam (şimdi, şu anda) nereye bakmakta?” anlamda. Yani belki “şimdiki zaman” eki, “keniş zaman eki”yin, “y” ilen kenişletip oluşturulsa bile, garip bi turum olmaz mun.

# Yanya, bazı Anadolu Agızları’da, şimdiki zaman kipi, monca şekillerde de tuyulur;
“gel-iyir, gid-iyir” ve “gel-iyr-im, gid-iyr-im”.

---

Türkçe-21 Biçimi’de, şimdiki zaman eki; “-yır, -yir, -yur, -yür” ér.

# “ar-yır, ara-yır, arı-yır, aru-yur”.

yara-yır	beze-yir	ata-yır	arta-yır
yar-yır	bez-yir	at-yır	art-yır
kaz-yır	er-yir	kur-yur	sür-yür
kazı-yır	eri-yir	kuru-yur	sürü-yür
yara-ma-yır	beze-me-yir	ata-ma-yır	arta-ma-yır
yar-ma-yır	bez-me-yir	at-ma-yır	art-ma-yır
kaz-ma-yır	er-me-yir	kur-ma-yır	sür-me-yir
kazı-ma-yır	eri-me-yir	kuru-ma-yır	sürü-me-yir

# Kerekli turumlarda, “küçük ünlü uyumu”yun ihlal etebilir;
“uyu-r · u-yur” sesteşliki olmasın tiyin “uyu-r · u-yır” kibi (fiiller de zamanlar da farklı).

---

“kü–”: korumak
“ar–”: (bi yerde) tolanmak, tolaşmak, kezelemek ; (biriyin) kandırmak · “ara–”: aramak
“arı–”: temiz olmak · “arı–n–”: temizlenmek
“aru–”: (bi tış etgen nedeni ile) yorulmak · “aru–n–”: kendi kendiyin yormak ; yorgun olmak
“ad–”: (kendiye benzerlerden) farklı olmak · “ad–(ı)n–”: (bir şeyiŋ önceki biçim ile sonrakı biçim) farklı olmak
“u–”: muktedir olmak, küç yetirebilmek

“ar” (Arabca kökenli): utanç (Türkçe kökenli), utanmag
“ara”: açıklık, boşluk, mesafe · “arı”: olardan kimiler bal yapan böcek türü · “ad”: isim · “küç”: güç, kuvvet

---

KENİŞ ZAMAN EKİ

Olumlu fiillerde	;	“-r ; -(a)r, -(e)r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r”,
Olumsuz fiillerde	;	“-z”.

# Mun ek, Köktürk Türkçesi’de de munca ér.

bekle-r		bak-(a)r	çek-(e)r		al-(ı)r	kel-(i)r	bul-(u)r	kör-(ü)r
bekle-me-z		bak-ma-z	çek-me-z		al-ma-z	kel-me-z	bul-ma-z	kör-me-z

• Türkçe-21 Biçimi’de, kerekli turumlarda, “yardımcı y” ilen kenişler; “-(y)(a)r, -(y)(e)r” olur;
“yık-(a)r — yıka-r” → “yık-(ya)r — yıka-(ya)r” kibi.

# “tuy-ma-z-dan kelmek, bil-me-z-den kelmek” kibi kalıp ifadelerde, olumsuz eki, üst üste binmemeli. Neden mon ér; “bil-me-me-z-den kelmek” sözüde, “bil—” fiili, iki defa olumsuz eki almış. Ulayı (yapı olarak yanlış ér fakat) mantıksal olarak munuŋ anlam; “bil-(i)r-den kelmek, bilir kibi tavranmak” olur.

# “-r ; -(a)r, -(e)r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r # -z” eki, fiilden isim/sıfat yapan ek olarak da yogun kullanılyır; “yazar, okur, bilir kişi, çıkmaz sokak” kibi.

---

KEÇMİŞ ZAMAN EKİ

“-dı, -di, -du, -dü ; -tı, -ti, -tu, -tü”

# Mun ek, Köktürk Türkçesi’de de munca ér.
# Fakat kimi kelimelerde, “küçük ünlü uyumu”ya uymamış; “bol-dı” kibi.

al-dı	ver-di	tur-du	sürü-dü		yat-tı	bit-ti	tut-tu	küs-tü
al-ma-dı	ver-me-di	tur-ma-dı	sürü-me-di		yat-ma-dı	bit-me-di	tut-ma-dı	küs-me-di

• 800’lü yıllar Uygur Türkçesi’de “-yuk, -yük” eki de var:
“tüş+ä-yük män (tüş+kör-dü män)”, “ba-yuk sän (bagla-dı sän); “alk-yuk, kirtkün-yük” kibi.
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları: Paragraf 152 ve Paragraf 218.

---

RİVAYET (AKTARIM) KEÇMİŞ ZAMAN EKİ

“-mış, -miş, -muş, -müş”

# Mun ek, Köktürk Türkçesi’de ymä munca ér.
# Fakat kimi kelimelerde, “küçük ünlü uyumu”ya uymamış; “bol-mış” kibi.

al-mış	bil-miş	ol-muş	tüt-müş
al-ma-mış	bil-me-miş	ol-ma-mış	tüt-me-miş

Ali, Veli’ye, monca tiyir; “Çita, kedigillerden ér.” Birkaç kün sonra Veli, Hasan’a monca tiyir:
“Çita, kedigillerden émiş.” [haber kaynakı belirtilmemiş]
“Çita, kedigillerden émiş. Ali, munca tidi.” [haber kaynakı belirtilmiş]

“Kaza olmuş. Yol açılsın tiyin yarım saat bekledi méz.” [Konuşan kişi, kaza olur kän orada tügül émiş]

# “-mış, -miş, -muş, -müş” eki, fiilden isim/sıfat yapan ek olarak da yogun kullanılyır; “yemiş, keçmiş (mazi), keçmiş zaman, bitmiş iş, körmüş keçirmiş” kibi.

---

ŞART EKİ

“-sa, -se”

# Mun ek, Köktürk Türkçesi’de “-sar, -sär” ér.

çak-sa	bekle-se	ol-sa	ilgilen-se
çak-ma-sa	bekle-me-se	ol-ma-sa	ilgilen-me-se

“Yagmur yag-sa yerler ıslanır”, “Yagmur yagar é-se yerler ıslanır” kibi.

• Mun ek bazen “tilek/temenni” anlatımı için de kullanılyır; “Yagmur yagsa da yerler ıslansa [istekiyin tuyunyur män].”, “Çok yoruldu män. Biziŋ işler bitse de bizleriŋ evlere kitse méz.”

---

EK BİLGİLER

1. Çagdaş Türk Lehçeleri Notları

TÜRKMEN TÜRKÇESİ’de:

---

Türkmen Türkçesinde gelecek zaman eki -cAk’tır.
“men alcak, sen alcak, ol alcak, biz alcak, siz alcak, olar alcak”
Bu konuda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, PROF DR AHMET BURAN - ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ YAYINLARI.

---

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ’de:

---

Gelecek Zamanın Rivayeti:
“yazacagmışam, yazacagmışsan, yazacagmış, yazacagmışıg, yazacagmışsınız, yazacagmışlar”
Gelecek Zaman:
“geleceyem, geleceksen, gelecek, geleceyik, geleceksiniz, gelecekler”
Bu konuda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, PROF DR AHMET BURAN - ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ YAYINLARI.

---

TÜRKMEN TÜRKÇESİ’de:

---

Şimdiki zaman -yAr ekiyle kurulur.
“baryarın (gidiyorum), baryarsıŋ, baryar, baryarıs, baryarsıŋız, baryarlar”,
“göryärin, göryärsiŋ, göryär, göryäris, göryärsiŋiz, göryärler”
Bu konuda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, PROF DR AHMET BURAN - ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ YAYINLARI.

---

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ’de:

---

Şimdiki zaman eki -r, -İr’dir. Ünlüyle biten fiillerden sonra araya -y ünsüzü gelir:
“görürem, görürsen, görür, görürük, görürsünüz, görürler”
“oxuyuram (okuyorum), oxuyursan, oxuyur, oxuyurug, oxuyursunuz, oxuyurlar”
Geniş zaman eki -Ar’dır.
“işleyerem, işleyersen, işleyer, işleyerik, işleyersiniz, işleyerler”
“alaram, alarsan, alar, alarıg, alarsınız, alarlar”
Bu konularda bak. ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ, PROF DR AHMET BURAN - ARŞ. GÖR. ERCAN ALKAYA, AKÇAĞ YAYINLARI.

---

# Türkçe kökenli “oku-” fiili, yanlış olarak, “khı” ilen yazılmış; “oxu-”. “خ khı”, “x” işareti ilen közderilmiş.

---

2. “-(a)cak, -(e)cek; -(y)(a)cak, -(y)(e)cek”

Türkçe-21 Biçimi’de, kelcek zaman eki olarak, “-cak, -cek ; -çak, -çek” kullanılır. Fakat “-(a)cak, -(e)cek” ilen türetilmiş bazı isimler tegiştirilmez. Teorik olarak da bazı isimlerdeki “-acak, -ecek”; “a, e” ilen kenişlemiş “-cak, -cek” varsayılır; “-(a)cak, -(e)cek ; -(y)(a)cak, -(y)(e)cek”.

iç-(e)cek	:	iç-il-cek şey, içilir şey, içilebilir şey, meşrubat
yak-(a)cak	:	yak-ıl-cak şey, yakılır şey, yakıt

“Marketten iç-(e)cek aldı män” = “Marketten iç-il-cek şey aldı män”

Fiilden Yapılmış İsimler	Munlarıŋ Yaklaşık Anlamlar	Aktif/Pasif
aç-acak	açar, açıcı	aktif
al-acak	al-ıl-cak	pasif
çek-ecek	çeker, çekici, çekeç	aktif
kiy-ecek	kiy-il-cek, kiyilir	pasif
iç-ecek	iç-il-cek, içilir	pasif
sil-ecek	sil-cek, siler	aktif
tut-acak	tut-cak, tutar, tutulur, tutamaç	aktif-pasif
ver-ecek	ver-il-cek, verilir, borç	pasif
yak-acak	yak-ıl-cak, yakılır	pasif
yi-(y)(e)cek	yi-(y)il-cek, yiyilir, besin	pasif
ti-(y)(e)cek	ti-(y)il-cek, tiyilir, söz	pasif

Mun ek ilen yapılmış isimlerde-sıfatlarda, “aktiflik-pasiflik” açısıdan, net bi ayırım körünmeyir:
“Arabayıŋ silecekler [aktif] bozulmuş.”, “Silecek [pasif] yer kalmadı (her tarafın sildi män).”
“Misafirlere bekleyecek [fasif] yer közderdi män.”, “Burayın bekleyecek [aktif] kimse yok.” kibi.

Fiilden Yapılmış İsimler	Munlarıŋ Yaklaşık Anlamlar	Aktif/Pasif
korun-cak	koruyucu, korur	aktif
salın-cak	salınır, salınılır	aktif-pasif

# Öteki bazı “yapım ekleri” de “kenişlemeg ünlüsü-ünsüzü” alıp kenişler lär. Mun olgu, mon sözcüklerde de körülyür; “kaç-(a)mak, tut-(a)mak, tar-(a)cık [daracık], az-(ı)cık, kez-(e)gen” [gezegen].

---

3. “-r ; -(a)r, -(e)r” ; “-(y)(a)r, -(y)(e)r”

Keniş zaman eki (olumlu) monca ér: “-r ; -(a)r, -(e)r ; -(ı)r, -(i)r, -(u)r, -(ü)r”.
Şimdi “-(a)r, -(e)r” biçimiyin “y” ilen kenişletelim: “-(y)(a)r, -(y)(e)r” olur.
Bu da, (olumlu) keniş zaman eki olarak, kerekli turumlarda kullanılabilir; “-yar, -yer”.

---

• Kib “yar—”, “yara—” fiilleriye bakalım:

CÜMLE	AYRINTI	ANLAMLI MI?
“Bu balta bu odunun yar-(a)r”	“Bu balta bu odunun bölüp ayırır”	anlamlı
“Bu balta bu odunun yara-r”	“Bu balta bu odunun yararlı olur”	anlamsız

“Anlamlı cümle” ile “anlamsız cümle”yiŋ arada, anlam karışıklıkı söz konusu etilmez.

---

• Kib “yık—”, “yıka—” fiilleriye bakalım:
Anlatımda, “Ali evin yık-(a)r”, “Ali evin yıka-r” cümleleriyiŋ arada, anlam farkı belli olmayabilir.
Mun turumda; “Ali evin yık-yar”, “Ali evin yıka-yar” olabilir lär.

---

• Kib mon fiillere bakalım; “ar— (kandırmak)”, “ara— (aramak)”, “arı— (temiz olmak)”, “aru— (yorulmak)”:

CÜMLE	AYRINTI	ANLAMLI MI?
“Ali Veli’yin ar-(a)r”	“Ali, Veli’yin kandırır.”	anlamlı
“Ali Veli’yin ara-r”	“Ali, Veli’yin bulmaga çalışır.”	anlamlı
“Ali Veli’yin arı-r”	“Ali, Veli’yin temiz olur.”	anlamsız
“Ali Veli’yin aru-r”	“Ali, Veli’yin yorulur.”	anlamsız

Anlatımda “Ali, Veli’yin ar-(a)r”, “Ali, Veli’yin ara-r” cümleleriyiŋ arada, anlam farkı belli olmaz ése;
“Ali Veli’yin ar-yar”, “Ali Veli’yin ara-yar” olabilir lär.

---

CÜMLE	AYRINTI	ANLAMLI MI?
“Ali Veli’yin arı-t-(ı)r”	“Ali Veli’yin temiz eter.”	anlamlı
“Ali Veli’yin aru-t-(u)r”	“Ali Veli’yin yoruldurur/yorar.”	anlamlı

Anlam karışıklıkı yok.

---

Türkçe-21 Sitesi