FİİL ÇEKİM EKLERİ; EMİR, İSTEK

emir eki-gil, emir ekleri, fiil çekim eki-gil, fiil çekim ekleri, isimden isim yapan-gil, istek eki-fiil çekim eki, istek eki-fiil yapım eki, nazal n

TÜRKÇE211 [12] FİİL ÇEKİM EKLERİ - EMİR - İSTEK

FİİL ÇEKİM EKLERİ; EMİR, İSTEK

EMİR EKLERİ
İSTEK EKİ
-gsa -gse (yapım eki)

---

EMİR EKLERİ

İstanbul Agızı’ya köre tüzenleyilmiş mon tabloya bakalım:

Olumlu	Olumsuz	Olumlu Soru	Olumsuz Soru
Yap-ayım	Yap-ma-(y)ayım	Yap-ayım mı	Yap-ma-(y)ayım mı
Yap-alım	Yap-ma-(y)alım	Yap-alım mı	Yap-ma-(y)alım mı
Yap	Yap-ma	Yap mı	Yap-ma mı
Yap-ın	Yap-ma-(y)ın	Yap-ın mı	Yap-ma-(y)ın mı
Yap-sın	Yap-ma-sın	Yap-sın mı	Yap-ma-sın mı
Yap-sınlar	Yap-ma-sınlar	Yap-sınlar mı	Yap-ma-sınlar mı

Mun turumda, emir ekleri, İstanbul Agızı’ya köre monca ér:

[ben]	-ayım, -eyim ; -(y)ayım, -(y)eyim
[biz]	-alım, -elim ; -(y)alım, -(y)elim
[sen]	--
[siz]	-ın, -in, -un, -ün ; -(y)ın, -(y)in, -(y)un, -(y)ün
[o]	-sın, -sin, -sun, -sün
[olar]	-sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler

---

700’lü yıllarda, mun ekler, monca édi:

Dilek Kipleri: Emir vs.

KİŞİ	Ekiŋ 700’lü Yıllardakı Şekil	Kib ve İstanbul Agızı’ya Köre Anlam
[ben]	-ayın, -äyin, -ayn, äyn; -yın, -yin -ayan, -äyän ; -yan, -yän	bol-ayın (olayım), aya-yın (hürmet edeyim), tilä-yn (dileyeyim), olur-ayn (oturayım), bol-ayan (olayım), bart-ayın män (kırayım ben).
[biz]	-alım, älim ; -lım, -lim -alam, -äläm	köni ıd-ma-lım (hakikaten göndermeyelim).
[sen]	(sadece fiil tabanı yahut;) -gıl, -gil	kıl (kıl!) aya-gıl (hizmet et!) äŋ-gil!  →  äŋil! (eğil!).
[siz]	-(ı)ŋ, -(i)ŋ, -(u)ŋ, -(ü)ŋ -ıŋlar	katıglan-ıŋlar (gayret ediniz), yançal-aŋlar (eziliniz).
[o]	-zun, -zün; -çun, -çün	alkın-zun (azalsın), bädizäd-zün (çizsin, resmetsin), bol-ma-zun (olmasın), bol-çun (olsun).
[olar]	-zunlar, -zünlär

Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK YAYINLARI, Paragraf 215.

---

-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym

İstanbul Agızı’da; “-ayım, -eyim ; -(y)ayım, -(y)eyim” eki, kenelde konuşmagda bozulur, tabanın da bozar:

“yap-ıyım, yap-aym, yap-am, yap-ıym, yap-iyim”, “bekle-yim, bekli-yim, bekle-yem, bekle-(y)eym”,
“yap-mı-(y)ayım, yap-mı-yım, yap-ma-(y)aym”, “yap-ma-yım, yap-ma-ym, yap-mı-ym, yap-mi-yyim, yap-ma-yam” kibi.

Mun ek, konuşulmaga uygun émez, ulayı yerleşememiş ér; açıkça körülyür mun. Ulayı mun ekte küçük bi tegişiklik yaparak, tek hece (kibi) biçime ketirmek uygun olur; “-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym”.

# Keçmişte ve şimdide, ünsüz ile biten tabanlardan sonra, kenelde mun ek, ünlü ile başlar: “yap-ayın, yap-ayn, yap-ayım, yap-aym” kibi. Mundun “-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym” şekli, daha “kullanılabilir” körünyür; muncalayı “-alım, -(y)alım”a şekilce munuŋ benzerlik, koruyulmuş olyur ymä.

kaz-aym	kazı-(y)aym	kaz-ma-(y)aym	kazı-ma-(y)aym
yık-aym	yıka-(y)aym	yık-ma-(y)aym	yıka-ma-(y)aym
kan-aym	kana-(y)aym	kan-ma-(y)aym	kana-ma-(y)aym
sus-aym	susa-(y)aym	sus-ma-(y)aym	susa-ma-(y)aym

# “mun-dun”: bu yüzden, bu sebebden
# “mun+ca+la—yı”: böyle yaparak, böylece

---

# Kib; biri “Hava küzel; arkadaşımın içeride beklemeym, bahçede bekleym.” timiş olsun. Munlardakı “bekle-me-ym, bekle-ym” kelimeleri, İstanbul Agızı’ya köre, mon anlamlarda ér; “bekle-me-(y)eyim, bekle-(y)eyim”; mun, açıkça belli ér. Ulayı “-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym” şekli, yeterli ér.

Ek “-ym ; -(a)ym, -(e)ym” olarak kullanılsa, kib;
“yıka—, yık—”; “yıka-ym, yık-(a)ym”; fiil çekimleri aynı oldu.

Ek “-ym ; -(ı)ym, -(i)ym, -(u)ym, -(ü)ym” olarak kullanılsa, kib;
“kaz—, kazı—”; “kaz-ıym, kazı-ym”; mun fiil çekimleri de aynı oldu.

Ek “-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym” olarak kullanılınca, kib;
“yıka—, yık—”; “yıka-(y)aym, yık-aym”,
“kaz—, kazı—”; “kaz-aym, kazı-(y)aym”; mun turumlarda benzeşmegler olmadı.

# “Kişi, kendi kendiye emir verir mi?” kibi bi soru, öge (akıla, akla) kelebilir. “Kişi, kendi kendiye emir verdi” timek, mon timek ér; “neŋ işin, kendi kendiye kerekli kıldı”. Kib “Hava küzel; arkadaşımın içeride beklemeyeym, bahçede bekleyeym” tiyen kişiyin tüşünelim. Mun kişi, monca timiş olyur; “mun eylemlerin, ben için kerekli/uygun buldu män”. Ulayı mun eke “birinci tekil kişi emir eki” timek, yanlış émez.

---

-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ

Kib “al—”, “bak—”, “kaç—”, “sakla—” fiilleriye bakalım.
Munlarıŋ tönüşlü biçimler monca ér; “alın—”, “bakın—”, “kaçın—”, “saklan—”.

• İstanbul Agızı’ya köre:

Tönüşlülük eki	:	“-n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n”	[fiilden fiil yapan yapım eki]
İkinci çokluk kişiye emir eki	:	“-ın, -in, -un, -ün ; -(y)ın, -(y)in, -(y)un, -(y)ün”	[fiil çekim eki]

(fiil)	(ben)	(biz)	(sen)	(siz)	(o)	(olar)
al—	al-aym	al-alım	al	al-ın	al-sın	al-sınlar
alın—	alın-aym	alın-alım	alın	alın-ın	alın-sın	alın-sınlar
bak—	bak-aym	bak-alım	bak	bak-ın	bak-sın	bak-sınlar
bakın—	bakın-aym	bakın-alım	bakın	bakın-ın	bakın-sın	bakın-sınlar
kaç—	kaç-aym	kaç-alım	kaç	kaç-ın	kaç-sın	kaç-sınlar
kaçın—	kaçın-aym	kaçın-alım	kaçın	kaçın-ın	kaçın-sın	kaçın-sınlar
sakla—	sakla-(y)aym	sakla-(y)alım	sakla	sakla-(y)ın	sakla-sın	sakla-sınlar
saklan—	saklan-aym	saklan-alım	saklan	saklan-ın	saklan-sın	saklan-sınlar

Yukarıdakı tabloda, bazı sesteşlikler körülyür.
Kib, İstanbul Agızı’ya köre, “Pencereden çevreye bakın!” ne anlamda ér?
“Pencereden çevreye (sen) bakın!”  mı, “Pencereden çevreye (siz) bakın!” mı?

---

• Türkçe-21 Biçimi’ye köre:

Tönüşlülük eki	:	“-n ; -(ı)n, -(i)n, -(u)n, -(ü)n”	[fiilden fiil yapan yapım eki]
İkinci çokluk kişiye emir eki	:	“-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ”	[fiil çekim eki]

(fiil)	(ben)	(biz)	(sen)	(siz)	(o)	(olar)
al—	al-aym	al-alım	al	al-ıŋ	al-sın	al-sınlar
alın—	alın-aym	alın-alım	alın	alın-ıŋ	alın-sın	alın-sınlar
bak—	bak-aym	bak-alım	bak	bak-ıŋ	bak-sın	bak-sınlar
bakın—	bakın-aym	bakın-alım	bakın	bakın-ıŋ	bakın-sın	bakın-sınlar
kaç—	kaç-aym	kaç-alım	kaç	kaç-ıŋ	kaç-sın	kaç-sınlar
kaçın—	kaçın-aym	kaçın-alım	kaçın	kaçın-ıŋ	kaçın-sın	kaçın-sınlar
sakla—	sakla-(y)aym	sakla-(y)alım	sakla	sakla-(y)ıŋ	sakla-sın	sakla-sınlar
saklan—	saklan-aym	saklan-alım	saklan	saklan-ıŋ	saklan-sın	saklan-sınlar

Yukarıdakı tabloda, benzerlikler körülmeyir.
Kib “Pencereden çevreye bakın!”, “Pencereden çevreye bakıŋ!”, “Pencereden çevreye bakınıŋ!”.

---

Türkçe-21 Biçimi’de;
• “ilgi turumu” eki “-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ” ér,
• “ikinci çokluk kişiye emir” eki de “-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ” ér.

“İlgi turumu” eki ile “ikinci çokluk kişiye emir” eki arasıda, sesteşlik var. Fakat munlar, zararsız sesteşliklerden ér. Çünkü munlarıŋ kategoriler, farklı ér; ilgi turumu eki, isimlere kelir; emir ekleri, fiillere kelir lär.

---

Ulayı, emir ekleri, Türkçe-21 Biçimi’ye köre monca ér:

[ben]	-aym, -eym ; -(y)aym, -(y)eym
[biz]	-alım, -elim ; -(y)alım, -(y)elim
[sen]	—
[siz]	-ıŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ; -(y)ıŋ, -(y)iŋ, -(y)uŋ, -(y)üŋ
[o]	-sın, -sin, -sun, -sün
[olar]	-sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler

# Sadece kerekli turumlarda, “-gıl, -gil, -gul, -gül” eki, “2tk (sen) emir eki” olarak kullanılır. Kib;
“taş! = taşgıl! · kir! (gir!) = kirgil! · kıl! = kılgıl!” kibi. Yani neŋ anlatımda, kib “taş! · kir! · kıl!” olarak kullanmak, anlam belirsizlikiye neden olur ése; “taşgıl! · kirgil! · kılgıl!” olarak kullanmak kibi.

---

Munlara köre, biziŋ tabloyun tekrar oluşturalım;

Olumlu	Olumsuz	Olumlu Soru	Olumsuz Soru
yap-aym	yap-ma-(y)aym	yap-aym mı	yap-ma-(y)aym mı
yap-alım	yap-ma-(y)alım	yap-alım mı	yap-ma-(y)alım mı
yap	yap-ma	yap mı	yap-ma mı
yap-ıŋ	yap-ma-(y)ıŋ	yap-ıŋ mı	yap-ma-(y)ıŋ mı
yap-sın	yap-ma-sın	yap-sın mı	yap-ma-sın mı
yap-sınlar	yap-ma-sınlar	yap-sınlar mı	yap-ma-sınlar mı

“ol[mak” ve “é[mek” fiilleriyiŋ emir çekimleri:

ol-aym	ol-ma-(y)aym	ol-aym mı	ol-ma-(y)aym mı
ol-alım	ol-ma-(y)alım	ol-alım mı	ol-ma-(y)alım mı
ol	ol-ma	ol mu	ol-ma mı
ol-uŋ	ol-ma-(y)ıŋ	ol-uŋ mu	ol-ma-(y)ıŋ mı
ol-sun	ol-ma-sın	ol-sun mu	ol-ma-sın mı
ol-sunlar	ol-ma-sınlar	ol-sunlar mı	ol-ma-sınlar mı
é-(y)eym	é-me-(y)eym	é-(y)eym mi	é-me-(y)eym mi
é-(y)elim	é-me-(y)elim	é-(y)elim mi	é-me-(y)elim mi
é	é-me	é mi	é-me mi
é-(y)iŋ	é-me-(y)iŋ	é-(y)iŋ mi	é-me-(y)iŋ mi
é-sin	é-me-sin	é-sin mi	é-me-sin mi
é-sinler	é-me-sinler	é-sinler mi	é-me-sinler mi

---

Emir Çekimleride Zamir Kullanmak

• Kib, “yap—” fiiliyin ele alalım:

(ben)	(biz)	(sen)	(siz)	(o)	(olar)
yapaym	yapalım	yap	yapıŋ	yapsın	yapsınlar

“Eylemin yapan kişi”yin vurgulamak için, “şahıs zamirleri”, başta kullanılyır:

(ben)	(biz)	(sen)	(siz)	(o)	(olar)
ben yapaym	biz yapalım	sen yap	siz yapıŋ	o yapsın	olar yapsınlar

Kib “ben yapaym” = “başka biri tügül de ben yapaym” anlamda ér. “Eylemin yapan kişiyin vurgulamak” söz konusu tügül ése, kenelde “yapaym” timek yeterli olur.

---

• Mun turumda, “fiil çekimiyiŋ anlam belirginliki”yin artırmak için, “şahıs zamirleri” kullanılcak ése, sonda kullanılmalı lär:

(ben)	(biz)	(sen)	(siz)	(o)	(olar)
yapaym ben	yapalım biz	yap sen	yapıŋ siz	yapsın o	yapsınlar olar

Fakat bu şekilde kullanmak, sadece “ikinci tekil kişi (sen)” için, bazen kerekli olabilir; “yap sen” kibi. Bu şekilde kullanmak, öteki kişiler için, kenelde kereksiz olur.

---

Kib “taş—” fiiliye ve “taş” isimiye bakalım:

taş!	=	taşgıl!	:	taşmış ol! taş sen! taşgıl sen!
taş sen!	=	taşgıl sen!	:	taşmış ol! taşgıl! taş!
sen taş!	=	sen taşgıl!	:	başka biri taşmasın fakat sen taş!
taş sän	=	taş ér sän	:	sen taş ér, [İstanbul Agızı; “sen (bir) taşsın”]

# 2tk emir eki “-gıl, -gil”; “kıl— : kılmak, yapmak, icra etmek” fiiliden esinlenerek üretilmiş bi ek ér, kibi bir izlenim var. (Türkçe-21’de “-gıl, -gil, -gul, -gül” ér. Dikkat! “kıl—” fiili ile anlamdaş émez.)

# Ayrıca, İstanbul Agızı’da, isimlere kelen “+gil”, “+giller” ekleri var; “Metin’gil, Orçun’gil, teyzemgil, halamgil”, “kedigiller, sülüngiller” kibi. (“Büyük sesli uyumu”ya da “küçük sesli uyumu”ya da uymamış.)

---

İSTEK EKİ

-a, -e ; -(y)a, -(y)e

[istek, taleb · tilek, temenni · öneri, tavsiye]

Kib: “ol[mak” ve “é[mek” fiilleriyiŋ istek çekimleri:

ol-a män	ol-ma-(y)a män	ol-a mı män	ol-ma-(y)a mı män
ol-a sän	ol-ma-(y)a sän	ol-a mı sän	ol-ma-(y)a mı sän
ol-a än	ol-ma-(y)a än	ol-a mı än	ol-ma-(y)a mı än
ol-a méz	ol-ma-(y)a méz	ol-a mı méz	ol-ma-(y)a mı méz
ol-a séz	ol-ma-(y)a séz	ol-a mı séz	ol-ma-(y)a mı séz
ol-a lär	ol-ma-(y)a lär	ol-a mı lär	ol-ma-(y)a mı lär
é-(y)e män	é-me-(y)e män	é-(y)e mi män	é-me-(y)e mi män
é-(y)e sän	é-me-(y)e sän	é-(y)e mi sän	é-me-(y)e mi sän
é-(y)e än	é-me-(y)e än	é-(y)e mi än	é-me-(y)e mi än
é-(y)e méz	é-me-(y)e méz	é-(y)e mi méz	é-me-(y)e mi méz
é-(y)e séz	é-me-(y)e séz	é-(y)e mi séz	é-me-(y)e mi séz
é-(y)e lär	é-me-(y)e lär	é-(y)e mi lär	é-me-(y)e mi lär

# Sonda “än”, istisnalar hariç, kenelleyi közderilmeyebilir; “közder-e än” timek yeriye “közder-e” kibi.

“Seniŋ kalemin bene ver-e sän.” [istek, taleb]
“Seniŋ baht, açık ol-a; iyiliklere er-e sän.” [tilek, temenni]
“Bu kitabın oku-(y)a séz.” [öneri, tavsiye]

# Tilek-temenni için, emir kipi de kullanılyır; “Seniŋ baht, açık ol-sun! iyiliklere er!” kibi.
# Samimi dostlar arasıda veya aile içide, istek kipi yeriye, (aynı anlamda) emir kipi de kullanılabilyir; “Kapıyın kapat!”, “Televizyonun aç!”, “Otur! Yemek yiyelim!”, “Bi türkü patlat da tinleyelim!” kibi.

---

-gsa -gse (yapım eki)
[-gsa -gse ; -(ı)gsa -(i)gse -(u)gsa -(ü)gse]

Mun ek, çekim eki tügül ér. 700’lü yıllarda, “fiilden fiil yapan yapım ekleri”den biri édi än. İstek belirtir. Şimdi de kullanılabilir; neŋ sakınca yok ér.

---

-gsa, -gsä ; -(ı)gsa, -(i)gsä, -(u)gsa, -(ü)gsä : “bir şeyi yapmayı istemek” (< -()g+sa-)
barıgsa- “gitmeyi arzu etmek” (bar- “gitmek, varmak”).
öpügsä- “öpmeyi arzu etmek” (öp- “öpmek”).
körügsä- “görmeyi arzu etmek” (kör- “görmek”).
Bu konuda bak; ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: Mehmet Akalın, TDK Yayınları, Paragraf 154.

---

Muna köre “yap[mak” fiiliyiŋ çekimlerin yapalım;

Türkçe-21 Biçimi’ye köre (tablodakı simge “&”, sona kelen şahıs zamirleriyin közderir):

Olumlu	[olumlu anlam]	Olumsuz	Olumlu Soru	Olumsuz Soru
yap-(ı)gsa-cak &	yapmak iste-cek &	yap-(ı)gsa-ma-cak &	yap-(ı)gsa-cak mı &	yap-(ı)gsa-ma-cak mı &
yap-(ı)gsa-yır &	yapmak iste-yir &	yap-(ı)gsa-ma-yır &	yap-(ı)gsa-yır mı &	yap-(ı)gsa-ma-yır mı &
yap-(ı)gsa-r &	yapmak iste-r &	yap-(ı)gsa-ma-z &	yap-(ı)gsa-r mı &	yap-(ı)gsa-ma-z mı &
yap-(ı)gsa-mış &	yapmak iste-miş &	yap-(ı)gsa-ma-mış &	yap-(ı)gsa-mış mı &	yap-(ı)gsa-ma-mış mı &
yap-(ı)gsa-dı &	yapmak iste-di &	yap-(ı)gsa-ma-dı &	yap-(ı)gsa-dı mı &	yap-(ı)gsa-ma-dı mı &
yap-(ı)gsa-sa &	yapmak iste-se &	yap-(ı)gsa-ma-sa &	yap-(ı)gsa-sa mı &	yap-(ı)gsa-ma-sa mı &

— Ne yapıgsayır sän? [Ne yapmak isteyir sän?]
— Resim yapıgsayır män. [Resim yapmak isteyir män.]

— Nege keldi sän? [Ne için keldi sän?]
— Senin körügsedi män. [Senin körmek istedi män. Senin körmek isteki tuyundu män.]

---

Türkçe-21 Sitesi