BÜT, BIŞ, BIÇ, BİR, AN, ÖS

anmak anlamak, biçmek bıçmak, bişmek bışmak, bitmek bütmek, kelime analiz, öz kendi ös vadi, sözcük analiz, vermek bermek birmek

TÜRKÇE212 [14] BÜT BIŞ BIÇ BİR AN ÖS

BÜT, BIŞ, BIÇ, BİR, AN, ÖS
[Sözcük Analizleri]

---

büt—, bit—

700’lü Yıllar:

SÖZCÜK	ANLAM
büt—, püt— (br)	bitmek
bütün, büdün, pütüm (br)	bütün
bütür—	bitirmek
bütürü	tamamıyla
bütüt	ikmal, tekamül

İstanbul Agızı:

SÖZCÜK	ANLAM
bit—	tükenmek, sona ermek; bitki, tüy vs çıkıp yetişmek
bitir—	tüketmek, sona erdirmek
bitki	ağaç, ot, yosun vs genel adı
bitik	bitmiş
bitim	bitmek işi; son, nihayet, münteha
bütün	tam, eksiksiz; parçalanmamış
bütünle—	tamamlamak; bütün hale getirmek

Yukarıdakı sözcükler inceleyilince; Türkçe’de hem “bit—” hem “büt—” fiilleri var, yargısıya varılabilir. Ulayı mun sözcüklerin, monca tüzenlemek mümkün olabilir:

Türkçe-21 Tüzenlemegi:

SÖZCÜK	ANLAM
bit—	tükenmek, sona ermek; bitki, tüy vs çıkıp yetişmek
bit-ik	bitmiş
bit-im	bitmek işi; son, nihayet, münteha
bit-ir—	tüketmek, sona erdirmek
bit-ki	agaç, ot, yosun vs için kenel ad
büt—	tamam olmak, tamamlanmak
büt-ük	tamamlanmış, tamam
büt-ün	tam, eksiksiz; parçalanmamış
büt-ün-le—	bütün hale ketirmek
büt-ür—	tamamlamak (tamam oldurmak, tamamlandırmak)
büt-ür-ü	tamamı ile, tamamıyla, tamamen
büt-üt	tamamlamag; ikmal, tekâmül

Örnekler:

CÜMLE	ANLAM
Yemek bitti.	Yemek tükendi. (Yemek kalmadı).
Yemek büttü.	Yemek tamamlandı. (Yemek hazır).
Para bitti.	Para tükendi. (Para kalmadı).
Para büttü.	Para tamamlandı. (Kerekli para hazır).

---

bış—, biş—

700’lü Yıllar:

SÖZCÜK	ANLAM
bış—, biş—	olmak, pişmek
bışıg, bisig, psig (br)	olgun, pişmiş, sây eden
bışrun—, pisrun— (br)	temrin etmek, olgunlaşmak

Yukarıdakı sözcükler inceleyilince; Türkçe’de hem “bış—” hem “biş—” fiilleri var, yargısıya varılabilir. Ulayı mun sözcüklerin monca tüzenlemek mümkün olabilir:

Türkçe-21 Tüzenlemegi:

SÖZCÜK	ANLAM
bış—	olgunlaşmak
bış-(ı)g	olgunlaşmış, olgun
bış-ır—	olgunlaştırmak
bış-rı—	(olgunlaştırmak için) temrin ettirmek, alıştırmag yaptırmak
bış-rı-n—	(olgunlaşmak için) temrin etmek, alıştırmag yapmak
biş—	bişmek
biş-(i)g	bişmiş
biş-ir—	bişirmek

Örnekler:

CÜMLE	ANLAM
Elmalar bıştı.	Elmalar olgunlaştı.
Elmalar bişti.	Elmalar fırında/tencerede/ateşte bişti.
Antrenör, sporcuların küneşte bışıryır.	... küneşli havada olgunlaştıryır.
Antrenör, sporcuların küneşte bişiryir.	... küneşli havada küneşe çarptıryır.

---

bıç—, biç—

700’lü Yıllar:

SÖZCÜK	ANLAM
bıç—	kesmek, biçmek
bıçak, biçäk	bıçak
bıçgu	bıçak, bıçkı
bıçıl—	kesilmek, biçilmek

Türkçe-21 Tüzenlemegi:

SÖZCÜK	ANLAM
bıç—	togramak
bıç-ak	bıçak
bıç-ıl—	tograyılmak
bıç-(ı)g	bıçmag, bıçınç (“bıç—” fiiliden togan sonuç)
bıç-kı	tırtırlı bıçak [“bıç—” fiiliyin yapan]
bıç-gaç	el testeresi (?)
bıç-maç	motorlu terstere (?)
biç—	biçmek
biç-ek	makas (?)
biç-il—	biçilmek
biç-geç	tırpan (?)
biç-meç	motorlu tırpan (?)
biç-(e)r tög-(e)r	“biçerdöver”

BIÇ—, TOGRA—: Neŋ şeyin çok yerden kesmek, keserek parçalamak (“havuçun togramak”, “demet maydanozun togramak” kibi).

BİÇ—: Demet halde kesmek (“ekin biçmek” kibi); neŋ şeyin baştan başa kesip ayırmak (“kumaşın biçmek”, “tahtayın biçmek” kibi); belli biçim vererek kesmek (“sunta biçmek” kibi).

# “bıç—” ile “biç—” fiilleri, yakın anlamlı lär ärinç. Mundun, kullanımda net ayırım olmadı édi kük.

# “aç—kaç (anahtar)” (700’lü yıllarda “açkaç”; Türkçe-21’de “aç-/g/aç”).

---

bir—, ber—

700’lü Yıllar:

SÖZCÜK	ANLAM
bir—, per— (br)	vermek, iade etmek
birgin	“borcunu” ödeme
birim	borç
birt	vergi

Türkçe-21 Tüzenlemegi:

SÖZCÜK	ANLAM
ber—, ver—	vermek
ver-gi	vergi
ver-i	veri
ver-im	verim
bir—	keri vermek, iade etmek
bir-gi	iade
bir-gi-n	“borçun” ödemeg
bir-im	“keri verilcek” borç
bir-t	vergi [kişileriŋ devlete borç]

Örnekler:

CÜMLE	ANLAM
İşçiye äniŋ parayın berdi/verdi män.	İşçiye äniŋ ücretin ödedi män.
İşçiye äniŋ parayın birdi män.	İşçiden aldı édi män parayın, keri verdi män.

---

an, an—

700’lü Yıllar:

SÖZCÜK	ANLAM
aŋlag	akıllı, zeki, anlayışlı
aŋsız	pek, büsbütün

İstanbul Agızı:

SÖZCÜK	ANLAM
an	iki tarla arasındaki sınır; zihin
an (Arapça “a^n”)	zamanda en kısa parça
anla—	anlamak
anlak	zekâ
anlaklı	zekî
an—	anmak

Bazı Yerel Agızlar:

SÖZCÜK	ANLAM
aŋ	iki tarlayıŋ aradakı sınır
aŋla—	anlamak
aŋ—	anmak

Türkçe-21 Tüzenlemegi:

SÖZCÜK	ANLAM
an/aŋ	(herhängi iki bölümüŋ aradakı) sınır; iki tarlayıŋ aradakı sınır; iki zaman bölümüyüŋ aradakı sınır
a^n (Arabca)	zamanda en kısa parça
an-la—	anlamak (“neŋ şeyiŋ/bilgiyiŋ sınırların zihin ilen çizmek, akıl ilen kuşatmak”)
an-la-g	iyi anlayan, anlayışlı, akıllı, zeki
an-la-k	zekâ
an-la-k-lı	zekâlı, zekî
an-la-k-sız	zekâsız, zekâsı kıt
an-sız	sınırsız, sınırlamagsız; bek (pek); büsbütün
an—/aŋ—	anmak
an-(ı)l	zihin, hafıza (“anmak eylemiyiŋ oluşmag yeri”)
an-(ı)l-a— » an-l-a—	anlamak

# “anla—” fiili, hem “an” isim türü sözcükten, hem “an—” fiil türü sözcükten türetilebilyir. “an—” fiiliden äniŋ türemeg turumuda, asılda “an-(ı)l-a—” olur; baglamag ünlüsü tüşümü ilen “an-l-a—” olur.

# “şu an”: “Keçmiş zaman ile kelcek zamanıŋ aradakı sınır, şimdi.”, “Şu an kitab okuyur män.” [?]

---

öz, ös

700’lü Yıllar:

SÖZCÜK	ANLAM
öz, ös (br)	kendi, vücut, hayat, şahıs
öz	vadi
özäk	küçük vadi
özän	ilik
özlüg	canlı
özüt	can, ruh

Türkçe-21 Tüzenlemegi:

SÖZCÜK	ANLAM
öz	kendi; hulasa, özüt; can, canlılık; vücut, şahıs
öz-än	ilik
öz-lüg	canlı
öz-üt	can, ruh
ös	vadi
ös-äk, ös-ek	küçük vadi

# “tag özü, tagıŋ öz”: tagıŋ iç kısım, vadi, ös (?)
# yul (çay, göl) · yulak (küçük çay)

---

# “kiginç”, “cevab” anlamıya kelir; acaba munuŋ kök-ek titiklemegi nasıl olur?
# “anun—”: “hazırlanmak”, “anuk”: “hazır, hazırlık” timek ése acaba kök ne, ekler neler?

---

Kelimeleriŋ 700'lü yıllardakı biçimler:
ESKİ TÜRKÇENİN GRAMERİ, A. VON GABAIN, Çeviren: MEHMET AKALIN, TDK Yayınları, SÖZLÜK bölümü.

---

Türkçe–21 Sitesi